Postulêre werkwoorde as progressiewe merkers in Afrikaans en Nederlands

Transcription

1 Postulêre werkwoorde as progressiewe merkers in Afrikaans en Nederlands Adri Breed & Frank Brisard IN 53 (1): 3 28 DOI: /IN BREE Abstract This article discusses the way in which the V POS +and+v INF -periphrastic construction is used in Afrikaans to express progressive aspectual meaning. The discussion is based on the results of a corpus based investigation which examined the specific ways in which the use of this construction differs from that of the other two Afrikaans periphrastic progressive constructions, namely the aan+die/ t+v INF construction and the is+besig+om+te+v INF -construction. Since three peer constructions can be identified in Dutch (i.e. the V POS +te +V INF, the aan+het+v INF and the zijn+bezig+te+v INF construction), the Afrikaans V POS en-construction was, where relevant, compared with the Dutch V POS te-construction. The article also shows the way in which the V POS enconstruction came into being. To indicate the way in which the use of this construction differs from the uses of the other constructions mentioned, the grammaticalisation theory was used to firstly look at the frequency of the construction and secondly at the verb collocations of this construction. Keywords: aspect, grammaticalization, periphrastic, postural verbs, progressive 1 Inleiding: Perifrastiese progressiewe konstruksies in Afrikaans 1 In Afrikaans kan daar van drie tipes perifrastiese konstruksies gebruik gemaak word om progressiewe aspektuele betekenis 2 uit te druk, te wete die is+aan+die/ t+v INF -konstruksie (vergelyk voorbeeldsinne [1] en [2]), die is +besig+om+te+v INF -konstruksie (byvoorbeeld sin [3]) en die V POS +en +V LEKS -konstruksie (waarvan sinne [4] tot [6] voorbeelde is). VOL. 53, NO. 1,

2 INTERNATIONALE NEERLANDISTIEK (1) Stoffel se frikkadelle is aan die koud word. 3 (2) Paar dogters is aan t gesels op die trappies voor die klaskamers. (3) Sy is besig om deur sy notaboek te blaai. (4) Die kind sal dalk net na sy boek sit en afkyk en niks gedoen kry nie. (5) Hy merk n lekkergoedpapier wat in die gras lê en blink. (6) By die lang tafel staan en maal Oumie aan n skottel boudvleis vir bobotie. In Nederlands kan van drie ooreenstemmende perifrastiese konstruksies gebruik gemaak word om progressiewe betekenis uit te druk 4 (vergelyk voorbeeldsinne [7] tot [11]). (7) Ja, ik ben aan het eten, kom later maar terug. 5 (8) Brussel is bezig te bedenken hoe ze Duitse tolplannen tegen kunnen houden. (9) Ik zit gewoon mijn eigen kind uit te lachen. (10) Hallo, ik sta al een hele tijd te wachten hoor. (11) Ik lig de hele nacht te woelen en mijn hemd draait zich knellend om mijn lichaam. Die ooreenstemming tussen die Afrikaanse en Nederlandse progressiewe konstruksies kan toegeskryf word aan die feit dat die twee tale nabyverwant is. Daar word gereken dat tussen 90 en 95 persent van Afrikaans se woordeskat vanuit zeventiende-eeuse Nederlands ontwikkel het (Raidt 1972, p. 177; Mesthrie 1995, p. 214; Carstens 2011, p. 129). Daar is steeds weinig leksikale verskille tussen Afrikaans en hedendaagse Nederlands (Sebba 1997, p. 161; Bosman 2013, pp ). Afrikaans en Nederlands kan derhalwe beskou word as sustertale met n gedeelde moedertaal, naamlik zeventiende-eeuse Nederlands (Dekker 1973, p.6; Botha et al. 1989, p. 51; Van Rooy & Van den Doel 2011). Afrikaans is ook al beskryf as n kreool of kreolied van Nederlands (Holm 1989, pp ). Hoewel daar n hele aantal navorsingspublikasies oor die Nederlandse progressiewe konstruksie gepubliseer is (onder meer Van Pottelberge 2002; Booij 2003, 2004, 2008, 2010; Lemmens 2003, 2005; Mortier 2008), sowel as enkele publikasies wat vergelykend werk tussen enkele Afrikaanse en Nederlandse konstruksies (vergelyk Geleyn 2010; Geleyn & Colleman 2014; Kirsner 2014, pp ), is daar eintlik nog weinig navorsing beskikbaar oor die Afrikaanse konstruksies. Die vraag kan dus gevra word of die konstruksies, behalwe vir die ooglopende vormlike ooreenstemming, ook ooreenstem in die wyse waarop 4 VOL. 53, NO. 1, 2015

3 POSTULÊRE WERKWOORDE AS PROGRESSIEWE MERKERS IN AFRIKAANS EN NEDERLANDS dit as grammatikale merkers van progressiewe aspek gebruik word. Sou die konklusies rakende die gebruik van die Nederlandse konstruksies ook geld vir die Afrikaanse konstruksies, of is verdere ondersoek nodig om die unieke gebruikswyses van die Afrikaanse konstruksies te identifiseer? Aangesien die omvang van die studieonderwerp te groot is vir n enkele artikel, is die fokus van hierdie artikel afgebaken om ondersoek in te stel na die wyse waarop die V POS en-konstruksie gebruik word om progressiewe betekenis in Afrikaans uit te druk. Die doel van hierdie artikel is nie om n vergelyking te maak tussen die drie verskillende Afrikaanse perifrastiese progressiewe konstruksies nie en ook nie om die verskil tussen die Afrikaans en Nederlandse ewekniekonstruksies sistematies aan te dui nie. Daar sal egter wel, op basis van die beskikbare navorsing oor die Nederlandse ewekniekonstruksie, vergelykend te werk gegaan word om die unieke of kenmerkende gebruike van die V POS en-perifrastiese progressiewe konstruksie in Afrikaans te identifiseer. Die ondersoek word hoofsaaklik vanuit n grammatikaliseringsperspektief aangepak. 6 Hierdie artikel bestaan uit twee gedeeltes. Die eerste gedeelte bespreek hoe die V POS -konstruksie geëvolueer het tot perifrastiese progressiewe konstruksie. In die tweede gedeelte word daar, gebaseer op die resultate van n korpusondersoek, aangedui op watter spesifieke wyses die V POS en-konstruksie in Afrikaans gebruik word om progressiewe betekenis uit te druk. 2 Die totstandkoming en reanalise van die V POS enkonstruksie Vanuit n tipologiese perspektief word dit algemeen aanvaar dat progressiewe konstruksies vanuit n leksikale konstruksie wat oorspronklik een of ander lokatiewe betekenis uitgedruk het, ontwikkel (Bybee, Perkins & Pagliuca 1994, pp ). Die oorspronklike lokatiewe betekenis ( aan/op n plek wees, byvoorbeeld be at/on) word dan vervang deur n aspektuele betekenis (met aanduiding van progressiewe aspek, byvoorbeeld aan het V zijn/be a-v-ing). n Hipotese wat gestel word deur Bybee et al. (1994, p. 131) is dat, behalwe vir enkele bepaalde uitsonderings, alle progressiewe konstruksies uit lokatiewe konstruksies ontwikkel het: Thus one strong hypothesis for sources of progressives would be that a progressive involving a stative auxiliary always derives from a construction which originally included an element with locative meaning. Or, stated another way, BREED & BRISARD 5

4 INTERNATIONALE NEERLANDISTIEK aside from movement sources, reduplications, and constructions with verbs meaning to keep on, all progressives derive from locative constructions. (Bybee et al. 1994, p. 131.) Die V POS en-konstruksie, sowel as die Nederlandse ewekniekonstruksie, kan as voorbeelde van hierdie ontwikkeling geneem word. Die konstruksie se letterlike betekenis sou dus geïnterpreteer kon word as die subjek is êrens in bepaalde liggaamlike posisie terwyl hy of sy (die subjek) besig is om n bepaalde aksie uit te voer. Hierdie betekenis het egter verder geevolueer tot n konstruksie wat uitdruk dat die subjek besig is om n bepaalde aksie uit te voer. Die Nederlandse V POS te-progressief het n tydperk van onstabiliteit beleef. Hierdie onstabiliteit het veral betrekking op die morfeme wat volg op die V POS. In hedendaagse Nederlands volg die infinitiefpartikel te die V POS op nievarieerbare wyse (vergelyk weer [9] tot [11]), maar in Middelnederlands kon die voegwoord en(de) gebruik word om die V POS te koppel met die aksiewerkwoord (vergelyk [12] en [13]) (Mortier 2008, p. 8). (12) Hi zit end gruyt als een beer. (MidNdl) He sits/is growling like a bear. (13) Hi lach jammerlic ende stan. (MidNdl) He lay/was groaning in a pitiful way. (Verwijs, Verdam, De Vreese, Lieftinck & Beekman 1885, p. 1207) (Coster 1995) Hierdie konstruksie met end(e) het uit Nederlands verdwyn tydens die zeventiende eeu, maar kan steeds gevind word in verskeie Germaanse tale, soos Duits, Fries, Afrikaans en die Skandinawiese tale (vergelyk Ebert 2000; Van Pottelberge 2002; Booij 2004, p. 97; Mortier 2008, p. 8). Tans is die grootste verskil tussen die Afrikaanse en Nederlandse V POS - progressiewe konstruksies dat die Afrikaanse konstruksie bestaan uit ʼn ongemarkeerde postulêre hulpwerkwoord en n ongemerkte hoofwerkwoord wat deur die voegwoord en verbind word (vergelyk [14]). Daarteenoor maak die Nederlandse konstruksie van die partikel te gebruik om n geïnflekteerde postulêre hulpwerkwoord te koppel aan n gemerkte infinitiefswerkwoord (vergelyk [15]). (14) Ek sit en lees. (15) Ik zit te lezen. 6 VOL. 53, NO. 1, 2015

5 POSTULÊRE WERKWOORDE AS PROGRESSIEWE MERKERS IN AFRIKAANS EN NEDERLANDS Daar word soms ook verwys na die grammatikalisering van postulêre werkwoorde as n proses van hulpwerkwoordvorming, oftewel ouksiliëring (auxiliation) (Lemmens 2005, p. 187), aangesien die V POS -werkwoord oor tyd só ontwikkel dat die leksikale 7 postulêre betekenis daarvan verbleek en die werkwoord die grammatikale funksie van n aspektuele hulpwerkwoord verrig. Hierdie proses van hulpwerkwoordvorming, oftewel ouksiliëring, bestaan uit verskeie fases (Breed 2012, p. 78). Die eerste fase van die grammatikalisering van die V POS -konstruksie is dat die V POS nog sterk leksikale betekenis het. Die betekenis in hierdie fase kan, soos reeds genoem, letterlik weergegee word as die subjek bevind hom- of haarself in n bepaalde houding terwyl hy of sy n bepaalde aksie uitvoer. In hierdie fase van die ontwikkeling kan die konstruksie geanaliseer word as [V POS.LEKS ] [en ( terwyl )][V LEKS ] (vergelyk Figuur 1). Figuur 1 Analise van V POS en V-konstruksie (oftewel leksikale konstruksie) Volgens Lemmens (2005, p. 196) is n kenmerk van hierdie fase dat die komplementwerkwoorde beperk is tot werkwoorde wat aktiwiteite uitdruk wat uitvoerbaar is in die gekonstrueerde postulêre houding wat uitgedruk word deur die V POS. Sin (16) is n voorbeeld daarvan dat die V POS nog sterk leksikale betekenis uitdruk. (16) Blondie staan en wag by n baie besige busstop. 8 Die tweede fase van die ontwikkeling tot n perifrastiese V POS -progressief is dat die V POS se leksikale betekenis verbleek en die V POS die funksie verrig van n hulpwerkwoord. In hierdie fase van die ontwikkeling kan die konstruksie gereanaliseer word as [V POS.HW en V LEKS ] 9 in Afrikaans, en [V POS.HW te V INF ] in Nederlands (vergelyk Figuur 2). BREED & BRISARD 7

6 INTERNATIONALE NEERLANDISTIEK Figuur 2 Reanalise van die V POS en V-konstruksie (oftewel grammatikale konstruksie) Tydens hierdie evolusie verskuif die fokus van die konstruksie na die handeling wat deur die tweede werkwoord uitgedruk word, en die betekenis van die V POS druk eerder n aspektuele (progressiewe) betekenis uit. Sin (17) is n voorbeeld van hierdie gebruik. (17) Die gras is droog en die son brand neer en die beeste staan en wag. In hierdie sin is dit onwaarskynlik dat die hele trop beeste in n staande posisie in die veld is. Dit is dus duidelik dat staan in hierdie sin nie gebruik word om aan te dui dat die beeste in n staande houding is nie, maar eerder dat die beeste besig is om te wag. Daar is egter steeds n gedeeltelike leksikale motivering vir die gebruik van die V POS in hierdie fase, aangesien die liggaamshouding steeds relevant is. Dit is byvoorbeeld moontlik dat die grootste gedeelte van die beeste in die trop in voorbeeldsin (17) letterlik besig is om te staan, en dat hierdie feit waarskynlik die rede is waarom die staan en-konstruksie (en byvoorbeeld nie lê en of loop en nie) as progressiewe konstruksie gekies is. Een van die belangrike eienskappe van hierdie tweede fase is dat die postulêre werkwoord ook kan kombineer met werkwoorde wat situasies uitdruk wat nie noodwendig in n spesifieke houding uitgevoer kan word nie, byvoorbeeld in (18). (18) Kan so n vlam vir weke daar in die veld staan en brand? In hierdie konteks verwys die vlam na n veldbrand. As gevolg van die feit dat n vuur eerstens n nielewende, ledemaatlose objek is, en tweedens 8 VOL. 53, NO. 1, 2015

7 POSTULÊRE WERKWOORDE AS PROGRESSIEWE MERKERS IN AFRIKAANS EN NEDERLANDS konstant beweeg en van vorm verander, is dit onmoontlik om n vuur letterlik te beskryf as in n staande posisie. Dit is duidelik dat staan in hierdie voorbeeldsin gewoon aandui dat die vuur besig is om te brand. Die motivering vir die seleksie van staan (teenoor die ander V POS e) het hier baie abstrak geword: die vertikale oriëntasie van die vlamme is die enigste element wat staan motiveer. In die laaste fase van die ontwikkeling het die V POS tot só n mate veralgemeen dat die oorspronklike leksikale betekenis heeltemal verbleek is. In die eerste twee fases van die ontwikkeling van die V POS tot progressiewe konstruksie is onderskeidelik die leksikale of die lokatiewe oorsprong van die V POS nog in n mindere of meerdere mate relevant. In die laaste fase van die ontwikkeling het die V POS van alle leksikale of lokatiewe betekenis afstand gedoen, en die V POS het volledig verbleek tot n grammatikale merker, soos byvoorbeeld in (19). (19) Sy moes dus nie op Carl gaan staan en verlief raak nie. In beide hedendaagse Nederlands en hedendaagse Afrikaans is dit egter duidelik dat die V POS te/v POS en-progressiewe konstruksie in die meeste gevalle wel handelinge uitdruk wat uitgevoer word in n liggaamshouding wat ooreenstem met die oorspronklike betekenis van die V POS (byvoorbeeld [20]). Daar kan egter ook in beide tale meer gegrammatikaliseerde gebruike van die V POS gevind word, waar die handeling wat deur die konstruksie uitgedruk word, nie noodwendig uitgevoer word in die houding aangedui deur die V POS nie, byvoorbeeld [21]). (20) Wim heeft de hele les zitten te slapen. 10 Wim het die hele les deur sit en slaap. (21) Engelse vertalingen illustreren dat ze niet uit hun nek staan te lullen. Engelse vertalings illustreer dat hulle nie uit hulle nekke staan en praat nie. 3 n Korpusgebaseerde bespreking van die V POS -progressiewe Die doel van hierdie artikel is om aan te toon hoe die V POS en-perifrastiese konstruksie op spesifieke of onderskeibare wyse gebruik word om progressiewe betekenis uit te druk. Om die tipiese gebruike van die V POS en-konstruksie te ondersoek, is n korpusondersoek uitgevoer waarin die konstruksie aan die hand van be- BREED & BRISARD 9

8 INTERNATIONALE NEERLANDISTIEK paalde kriteria geanaliseer is. Eerstens is aspekte wat te make het met die relatiewe frekwensie van die V POS en-konstruksieondersoek. Die frekwensie van die konstruksie is n aanduiding van die mate waartoe die konstruksie veralgemeen het. Wanneer n konstruksie grammatikaliseer, verbleek sy leksikale betekenis en kan die konstruksie in meer kontekste gebruik word. Wanneer n konstruksie veralgemeen, neem die frekwensie van die konstruksie toe. n Hoë frekwensie kan derhalwe n eerste aanduiding wees van n hoër mate van gegrammatikaliseerdheid (vergelyk Bybee & Pagliuca 1985, p. 60; Bybee et al. 1994, p.6). Tweedens is die werkwoordkollokasies van die konstruksie ondersoek. Die werkwoordkollokasies kan n verdere aanduiding van semantiese verbleking wees. Leksikale konstruksies is dikwels semanties beperk ten opsigte van die konstruksies waarmee dit kan kombineer en dus sal n konstruksie wat nog tot n mindere mate gegrammatikaliseerd is, ook nog tot n mate beperk (oftewel gespesialiseerd) wees om eerder saam met sekere ander konstruksies te kombineer. Derdens is bepaalde sintaktiese eienskappe van hierdie perifrastiese konstruksie van naderby bekyk. Veral die oorganklikheid van die konstruksie is hier ondersoek. Deurgaans word die resultate van die ondersoek na die Afrikaanse konstruksie met beskikbare resultate van soortgelyke vergelykings van die Nederlandse konstruksie vergelyk. Veral die ondersoek van Lemmens (2005, 2008) staan hier sentraal. Die Afrikaanse korpus wat in hierdie ondersoek gebruik is, is die Taalkommissiekorpus (TK-korpus), opgestel deur die Taalkommissie (2011) van die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns. Die doel van hierdie korpus is om n gestratifiseerde voorbeeld te wees van geskrewe Standaardafrikaans. Hierdie korpus bestaan uit ongeveer 57 miljoen Afrikaanse woorde en is saamgestel uit n verskeidenheid van geskrewe tekste, naamlik prosatekste (ongeveer 6 miljoen woorde), akademiese tekste (ongeveer 24 miljoen woorde) en nie-fiksie, nie-akademiese tekste, soos byvoorbeeld koerante, tydskrifte en boeke (ongeveer 27 miljoen woorde). 3.1 Frekwensie van die V POS en-progressiewe Die verwagting is dat n konstruksie wat minder frekwent as die ander progressiewe konstruksies is, minder veralgemeen sal wees en derhalwe gespesialiseerd is om prototipies in spesifieke kontekste of saam met spesifieke werkwoorde gebruik te word. Dit is dus noodsaaklik om te bepaal wat die frekwensie van die V POS en-konstruksie is in vergelyking met die ander twee konstruksies. 10 VOL. 53, NO. 1, 2015

9 POSTULÊRE WERKWOORDE AS PROGRESSIEWE MERKERS IN AFRIKAANS EN NEDERLANDS In hierdie opsig was die verskil tussen die Afrikaanse en Nederlandse konstruksies opvallend. Hoewel die drie ewekniekonstruksies elk dieselfde oorsprong het, is dit duidelik dat die konstruksies só verder geëvolueer het dat dit tans verskillend gebruik word in die twee tale, ondanks die feit dat alle konstruksies dieselfde globale betekenis (d.i. progressiewe aspek) uitdruk. Volgens literatuur oor die Nederlandse perifrastiese progressiewe konstruksies (Booij 2004, p. 98; Lemmens 2008, p. 1) word die Nederlandse V POS te-progressief heelwat meer gebruik as die aan het-progressief. Die bezigprogressief is n relatief skaars konstruksie wat nie gereeld in Nederlands gebruik word om progressiewe betekenis uit te druk nie (vergelyk Mortier 2008, pp ; Geleyn 2010). Die frekwensierangorde van die Nederlandse progressiewe konstruksies kan aangebied word as V POS te-progressief > aan het-progressief > bezig-progressief. Vanuit n korpusondersoek blyk dit egter dat die frekwensierangorde van die Afrikaanse perifrastiese progressiewe konstruksies verskil van dié van die Nederlandse ewekniekonstruksies. In Afrikaans is die besig-konstruksie beduidend meer frekwent as onderskeidelik die aan die- en die V POS en-konstruksies. Daar is verder ook n beduidende verskil in die frekwensie van die aan die- en die V POS en-progressief. Waar die V POS te-progressief in Nederlands die mees frekwente perifrastiese konstruksie is, is die Afrikaanse ewekniekonstruksie die minste frekwent. Die frekwensierangorde van die Afrikaanse perifrastiese progressiewe konstruksies kan derhalwe aangebied word as besig-progressief > aan die-progressief > V POS en-progressief (vergelyk Tabel 1 en Figuur 3). Soos gesien kan word in Tabel 2, is die verskil, alhoewel kleiner tussen die frekwensies van die aan die en V POS en-progressief, tussen al drie konstruksies statisties beduidend (p<0,001 en p<0,03). Tabel 1 Frekwensie van progressiewe konstruksies in Afrikaans Konstruksie Subtotaal Totaal Besig-progressief Aan die- / aan t-progressief Aan die-progressief Aan t-progressief 330 V POS en-progressief Sit en-progressief Staan en-progressief Lê en-progressief 709 Loop en-progressief 220 BREED & BRISARD 11

10 INTERNATIONALE NEERLANDISTIEK Besig aan die / aan 't VPOS en Afrikaanse progressiewe Figuur 3 Frekwensie van progressiewe konstruksies in Afrikaans Tabel 2 Beduidendheid van die frekwensieverskil van die perifrastiese progressiewe konstruksies in Afrikaans besig Aan die t V POS en Hoeveelheid resultate Verskil tussen besig- en aan die-konstruksie chi:726; p<0,001 n.v.t. Verskil tussen die aan die-env POS en-konstruksie n.v.t. chi:4; p<0,05 Die feit dat die frekwensierangorde van die ewekniekonstruksies in Afrikaans en Nederlands verskil, is n aanduiding van die verskil in die gebruik van die konstruksies. Daar kan aangeneem word dat hierdie verskille te wyte is aan die verskillende weë van diachroniese ontwikkeling wat hierdie konstruksies in die twee tale gevolg het. Vanuit n grammatikaliseringsperspektief (vergelyk Bybee et al. 1994, p. 6; Lehmann 1995, p. 127; Heine & Kuteva 2007, pp ) kan die hipotese gestel word dat die V POS teprogressief in die ontwikkeling van hedendaagse Nederlands veralgemeen het tot die mees neutrale uitdrukking van progressiwiteit en derhalwe in frekwensie toegeneem het, terwyl die ooreenstemmende Afrikaanse konstruksie só ontwikkel het dat die kontekste vir die gebruik van die konstruksie beperk of semanties gespesialiseerd geraak het. Daar is ook genoem dat n konstruksie wat grammatikaliseer, se frekwensie toeneem. Deur die frekwensie van n konstruksie se grammatikale (progressiewe) gebruike en leksikale gebruike te vergelyk, kan afleidings gemaak word rakende die mate waartoe die konstruksie veralgemeen het. Lemmens (2005, p. 188) tref n vergelyking tussen die frekwensie van die mees algemene Nederlandse postulêre werkwoorde (zitten/staan/liggen) en die frekwensie van die postulêre werkwoorde in hul progressiewe gebruik (zitten te/staan te/liggen te) (vergelyk Tabel 3 en Figuur 4 tot 6). 12 VOL. 53, NO. 1, 2015

11 POSTULÊRE WERKWOORDE AS PROGRESSIEWE MERKERS IN AFRIKAANS EN NEDERLANDS Tabel 3 Aspektuele en nie-aspektuele gebruike van die Nederlandse V POS -konstruksie (Lemmens 2005, p. 188) Konstruksietipe Zitten Staan Liggen Totaal Nie-aspektueel (V POS ) (29%) (49%) (22%) (100%) Aspektueel (V POS te) 529 (39%) 658 (48%) 182 (13%) (100%) Totaal Zitten Staan Liggen Totaal (VPOS) Figuur 4 Totale frekwensie van Nederlandse V POS (Lemmens 2005, p. 188) Zitten Staan Liggen 0 Nie-aspektueel (VPOS) Figuur 5 Frekwensie van Nederlandse V POS in nie-aspektuele gebruik (Lemmens 2005, p. 188) Zitten Staan Liggen 0 Aspektueel (VPOS) Figuur 6 Frekwensie van Nederlandse V POS in aspektuele gebruik (Lemmens 2005, p. 188) BREED & BRISARD 13

12 INTERNATIONALE NEERLANDISTIEK Uit n vergelyking tussen die progressiewe en nieprogressiewe gebruike van die Nederlandse postulêre werkwoorde kan n paar afleidings gemaak word. Eerstens stem die algehele ratio s van die frekwensies van die aspektuele en nie-aspektuele gebruike met mekaar ooreen. Staan is vir beide die nieaspektuele en aspektuele gebruike die mees frekwente postulêre werkwoord (Lemmens 2005, p. 191), dus staan > zitten > liggen. Tweedens is die interne ratio van die konstruksies egter nie dieselfde nie: Staan se nie-aspektuele gebruike (49%) en aspektuele gebruike (48%) kom min of meer ewe frekwent voor, terwyl liggen 9% minder in aspektuele konstruksies gebruik is as nie-aspektuele konstruksies. Zitten is 10% meer kere in aspektuele konstruksies gebruik as in nie-aspektuele konstruksies (Lemmens 2005, p. 192). Hierdie frekwensieverskil van zitten is n aanduiding dat zitten in sy aspektuele gebruik verder gegrammatikaliseer is as die ander Nederlandse V POS -progressiewe konstruksie. Zitten te is dus besig om te veralgemeen. Laastens stem die frekwensierangorde van die aspektuele, dit wil sê progressiewe, gebruike van die Nederlandse postulêre werkwoorde ooreen met dié van die nie-aspektuele gebruike, naamlik staan > zitten > liggen. Die vraag kan gestel word of die V POS en-progressiewe konstruksie in Afrikaans tot dieselfde mate gegrammatikaliseer het as die Nederlandse ewekniekonstruksie. Wanneer dieselfde frekwensie-ondersoek in die Afrikaanse korpus gedoen word, kan bepaalde verskille aangedui word (vergelyk Tabelle 4 en 5 en Figure 7 tot 9). Tabel 4 Aspektuele en nie-aspektuele V POS -konstruksie in Afrikaans Konstruksietipe Sit Staan Lê Totaal Nie-aspektueel (V POS ) Aspektueel (V POS en) Totaal Tabel 5 Effekgrootte-vergelyking Afrikaanse en Nederlandse V POS e in grammatikale gebruik Chi-kwadraat sit/zitten vs. staan staan vs. liggen/lê liggen/lê vs. sit/zitten Nederlands 26,5 37,0 92,3 Afrikaans 546,5 17,9 530,4 14 VOL. 53, NO. 1, 2015

13 POSTULÊRE WERKWOORDE AS PROGRESSIEWE MERKERS IN AFRIKAANS EN NEDERLANDS Sit Staan Lê Totaal (VPOS) Figuur 7 Totale frekwensie van Afrikaanse V POS Sit Staan Lê Nie-aspektueel (VPOS) Figuur 8 Frekwensie van Afrikaanse V POS in nie-aspektuele gebruik Sit en Staan en Lê en 0 Aspektueel (VPOS) Figuur 9 Frekwensie van Afrikaanse V POS in aspektuele gebruik Soos gesien kan word in die bostaande tabelle, is, ooreenstemmend met die Nederlandse resultate, staan die mees frekwente V POS in nie-aspektuele gebruike. Die frekwensierangorde van die V POS in nie-aspektuele gebruik stem derhalwe ooreen met dié van Nederlands, naamlik staan > sit > lê. Verder, ooreenstemmend met die Nederlandse resultate, is die proporsionele frekwensie van sit se aspektuele gebruike hoër as dié van die nieaspektuele gebruike. BREED & BRISARD 15

14 INTERNATIONALE NEERLANDISTIEK n Belangrike verskil tussen die Afrikaanse en Nederlandse resultate is egter dat die frekwensie van Afrikaanse sit in aspektuele gebruike dermate toegeneem het dat dit die mees frekwente V POS vir aspektuele gebruike is. Die frekwensierangorde van die Afrikaanse V POS in aspektuele gebruike is sit > staan > lê, en verskil derhalwe van dié van die Nederlands (vergelyk Figuur 10 tot Figuur 12) Nederlands Afrikaans Figuur 10 Frekwensietotaal van Nederlandse en Afrikaanse V POS e Nederlands Afrikaans Figuur 11 Frekwensietotaal van Nederlandse en Afrikaanse V POS e in nie-aspektuele gebruik Nederlands Afrikaans Figuur 12 Frekwensietotaal van Nederlandse en Afrikaanse V POS e in aspektuele gebruik 16 VOL. 53, NO. 1, 2015

15 POSTULÊRE WERKWOORDE AS PROGRESSIEWE MERKERS IN AFRIKAANS EN NEDERLANDS Een afleiding wat gemaak kan word uit die opvallende frekwensieverskil, is dat sit moontlik veralgemeen het om in meer kontekste en met n groter verskeidenheid van tipes werkwoorde te kombineer. Wanneer die effekgroottes van die Afrikaanse en Nederlandse V POS -konstruksie se aspektuele en nie-aspektuele gebruike vergelyk word (vergelyk weer Tabel 5), is dit duidelik dat die Afrikaanse sit beduidend meer gebruik word in progressiewe konstruksies as die ander Afrikaanse V POS e, maar ook as die Nederlandse zitten. 3.2 Werkwoordkollokasies van die V POS en-progressiewe Vergelyking tussen Afrikaans en Nederlands Daar is n baie sterk ooreenstemming tussen die resultate vir die werkwoordkollokasies van die Nederlandse en Afrikaanse V POS -progressiewe konstruksies. Tabel 6 dui die mees algemene werkwoorde aan wat met die Nederlandse V POS te-progressiewe kombineer (Lemmens 2005, pp ). Tabel 6 Werkwoordkollokasies vir die Nederlandse V POS te-progressiewe (Lemmens 2005, p. 197) Staan te Tel Zitten te Tel Liggen te Tel wachten 120 wachten 147 wachten 45 kijken 56 kijken 29 slapen 44 trappelen 38 lezen 18 dringen 27 eten 18 opwachten 23 springen 18 springen 21 praten 13 juichen 19 spelen 12 popelen 16 luisteren 11 praten 15 mediteren 10 spelen 15 schrijven 10 pronken 11 aankomen 10 slapen 10 Totaal V POS te 371/ /529 89/182 Hoewel nie uitsluitlik nie, kom die Nederlandse V POS te-progressiewe meestal in kontekste voor waar die subjek van die sin menslik of lewend is (Lemmens 2005, pp ). n Soektog na die Afrikaanse werkwoordkollokasies is vir die TK-Korpus gedoen. Tabel 7 dui die tien 11 mees frekwente werkwoorde vir die Afrikaanse V POS en-progressiewe aan. BREED & BRISARD 17

16 INTERNATIONALE NEERLANDISTIEK Tabel 7 Werkwoordkollokasies vir die Afrikaanse V POS en-progressief Staan en Tel Sit en Tel Lê en Tel kyk 108 wag 120 wag 73 wag 44 kyk 88 slaap 56 luister 20 luister 57 kyk 21 praat 15 eet 43 luister 16 gesels 14 werk 35 dink 13 toekyk 13 lees 34 staar 7 maak 9 gesels 31 bak 6 uitkyk 9 drink 24 lees 6 dophou 8 skryf 22 loer 6 bid 7 huil 21 bewe 5 Totaal V POS en 247/ / /706 Soos aangetoon sal word (vergelyk [i] tot [vi] op die volgende bladsy), is daar duidelike ooreenkomste tussen die lys van die mees algemene werkwoorde waarmee die Nederlandse en Afrikaanse V POS -progressiewe kombineer. As gevolg van die leksikale verskil tussen sit, staan en lê, is daar ook bepaalde verskille tussen die werkwoorde wat onderskeidelik prototipies eerder kombineer met die onderskeie postulêre werkwoorde. Dit is byvoorbeeld moeilik om in n lêende posisie kreatiewe aktiwiteite uit te voer soos om te brei of hekel. Derhalwe is laasgenoemde werkwoorde hoofsaaklik in die sit en-konstruksie gevind. Daar is dus sekere van die bogenoemde werkwoordgroepe wat sterker met n spesifieke V POS en-konstruksie kombineer as die ander V POS en-konstruksie. Verdere opvallende werkwoordkollokasies is die kombinasie van die V POS -progressief met wilskragtige persepsiewerkwoorde (byvoorbeeld kyk en luister), teenoor die afwesigheid van niewilskragtige persepsiewerkwoorde (byvoorbeeld sien en hoor). In die TK-korpus kom die konstruksie V POS en kyk 153 keer voor, en V POS en luister kom 93 keer voor (sien voorbeelde [22] tot [24]). Die progressiewe konstruksie V POS en sien kom egter slegs vijf keer in die TK-korpus voor, en die V POS en hoor kom slegs drie keer voor (sien voorbeelde [25] tot [27]). (22) Ek kan ure lank vir Japsnoet sit en kyk as hy sy neusie op en af beweeg en die sonneblompitte met sy pootjies vashou wanneer hy dit vreet. (23) Hy staan en kyk hoe sy pa met sy duim oor die skerp kante voel. (24) Ek het n uur lank stil na die see lê en luister. 18 VOL. 53, NO. 1, 2015

17 POSTULÊRE WERKWOORDE AS PROGRESSIEWE MERKERS IN AFRIKAANS EN NEDERLANDS (25) En terwyl hy in die jeep sit en sien hoe die fris boerklonge vermald agter die skape aan hardloop, kom daar n vreemde heimwee oor hom. (26) Sekere dinge kan jy ook maar net staan en sien gebeur. (27) Toe ek die aand daar lê en hoor hoe die kar waaruit ek gelaai is, wegry, het ek besef hulle dink ek is dood. Die feit dat die niewilskragtige werkwoorde sien en hoor geen duur het nie, verduidelik moontlik waarom hierdie werkwoorde nie gereeld in n progressiewe konstruksie gebruik word nie. Besig om te sien, aan die sien, besig om te hoor en aan die hoor kom byvoorbeeld nie n enkele keer in die TKkorpus voor nie. Wanneer die frekwensie van die wilskragtige werkwoorde in die ander progressiewe konstruksies vergelyk word, word gevind dat besig om te kyk 24 keer voorkom in die TK-korpus, enaan die kyk slegs twee keer. Dit is dus duidelik dat die V POS -progressief voorkeur bo die ander Afrikaanse perifrastiese progressiewe konstruksies geniet om betekenisse met persepsiewerkwoorde uit te druk, hetsy wilskragtig of niewilskragtig. Lemmens (2005, p. 208) groepeer die tipe werkwoorde wat met die Nederlandse V POS te-progressief voorkom in vier groepe, naamlik werkwoorde van sosiale interaksie, kreatiewe aktiwiteit, visuele of ouditiewe persepsie en kognitiewe aktiwiteit. Vanuit die resultate van die Afrikaanse werkwoordkollokasies kan die tipe werkwoorde wat gereeld met die V POS en-progressief kombineer onses insiens in ses groepe ingedeel word: a. Werkwoorde van sosiale interaksie, byvoorbeeld praat, bid, ontmoet, onderhandel en gesels. b. Werkwoorde van kreatiewe aktiwiteit, byvoorbeeld skryf, tik en brei. c. Werkwoorde van visuele of ouditiewe persepsie, byvoorbeeld kyk, toekyk, staar, TV-kyk, loer en luister. d. Werkwoorde van kognitiewe aktiwiteit, byvoorbeeld lees, dink en mediteer. e. Werkwoorde van biologiese of menslike noodwendigheid, byvoorbeeld eet, drink, huil, bewe en slaap. f. Werkwoorde wat aandui dat die subjek onaktief is, byvoorbeeld wag, afwag en uitkyk Onoorganklike werkwoorde saam met V POS en Dit kom voor asof daar n wesenlike verskil is in die tipe hoofwerkwoorde (te wete oorganklike en onoorganklike werkwoorde) waarmee die drie verskillende Afrikaanse perifrastiese progressiewe konstruksies kombineer. BREED & BRISARD 19

18 INTERNATIONALE NEERLANDISTIEK Slegs 11% van die werkwoorde wat met die aan die-konstruksie en 17% van die werkwoorde wat met die V POS en-konstruksie kombineer, is oorganklik. 50% van die werkwoorde wat met die besig-progressief kombineer, is egter oorganklike werkwoorde (vergelyk Breed 2012, p. 151). Die frekwensie van die oorganklike werkwoorde met die V POS en-progressiewe, spesifiek in vergelyking met die besig-progressief, is dus laag. Dit bevestig opnuut die gespesialiseerde status van die V POS en-konstruksie. Daar is verder n ander groot verskil tussen die Afrikaanse en Nederlandse progressiewe konstruksies, naamlik dat twee van die drie progressiewe konstruksies in Afrikaans in die passiewe vorm aangebied kan word, terwyl nie een van die Nederlandse progressiewe konstruksies in die passiewe vorm kan voorkom nie. In Afrikaans kan die besig-progressief naamlik gemaklik in die passiewe vorm voorkom (vergelyk [28]), en sommige moedertaalsprekers is van mening dat die V POS en-progressief in informele Afrikaans in die passief aangebied kan word. Hierdie konstruksie is egter nie algemeen nie en boonop is daar ander moedertaalsprekers wat van mening is dat hierdie konstruksie nie grammatikaal is nie (vergelyk [29]). (28) Die boek is besig om deur hom gelees te word. *Het boek is bezig om gelezen te worden door hem. (29)?Die boek word deur hom gesit en lees. *Het boek wordt door hem gezeten te lezen. (30) *Die boek is aan die gelees word deur hom. *Het boek is aan het gelezen worden door hem. Die passiewe vorm van die perifrastiese progressiewe konstruksies is egter ook in Afrikaans nie baie algemeen nie. In die TK-korpus kon slegs agt voorbeelde van die passiewe besig-progressief gevind word (sien voorbeeld [31]), en geen voorbeelde van die V POS en-progressief nie. (31) Quartel was besig om gelaai te word vir die terugvaart Kaap toe. Daar kon ook geen internet-voorbeelde met ʼn gewone Google-soektog van n passiewe V POS en-progressief gevind word wat met n subjek en n objek vorm nie, maar daar is wel n aantal sogenaamde agenslose passiewe konstruksies vir die V POS en-progressief gevind. Hierdie passiewe konstruksies is onpersoonlike konstruksies wat vorm sonder n konkrete subjek, en wat die bywoorde daar of hier in die plek van die subjek gebruik (sien Ponelis 1979, p. 408) (vergelyk [32] en [33]): 20 VOL. 53, NO. 1, 2015

19 POSTULÊRE WERKWOORDE AS PROGRESSIEWE MERKERS IN AFRIKAANS EN NEDERLANDS (32) Daar word gesit en hengel soos met paalhengel. 12 (33) Hier word gesit en stry oor n ossewa, pleks van oor gebiede wat nie eens basiese dienste soos drinkwater of riool-aanlegte het nie. Wat opmerklik is van die passivering van die V POS en-progressief, is dat slegs die eerste werkwoord, d.i. die V POS, gepassiveer word, en dat die tweede leksikale werkwoord nie gepassiveer word nie (vergelyk [34] en [35]). (34) Hier word gesit en stry oor n ossewa. (35)? Hier word gesit en gestry oor n ossewa. Die onveranderbaarheid van die tweede werkwoord is n bevestiging dat die V POS en-progressiewe geouksilieer het. Die V POS tree as die hulpwerkwoord in die konstruksie op en die tweede werkwoord word die infinitiefwerkwoord. Die eenheidstatus van [V POS en V LEKS ] word verder ook hierdeur bevestig. Die passivering van die V POS en-progressief kan daarom soos volg voorgestel word: (36) Hulle sit en stry oor n ossewa. (aktief) (37) Hier word ge[sit en stry] oor n ossewa. (passief) Aansluitend hierby is n opmerklike sintaktiese verskynsel van die V POS enprogressiewe konstruksie se verledetydsvorming. Ooreenstemmend met die wyse waarop die perifrastiese konstruksie gepassiveer word, word die [V POS en V LEKS ] as eenheid behandel. Die hulpwerkwoord word in hierdie geval as deelwoord gemarkeer en die V LEKS in die konstruksie ongemerk in die perifrastiese konstruksie gebruik. Die verledetyd van die V POS en-progressief kan soos volg voorgestel word: (38) Die man [sit en lees] die boek. (hedetyd) (39) Die man het die boek ge[sit en lees]. (verledetyd) Loop en lopen as progressiewe merkers In beide Nederlands en Afrikaans kan ook n progressiewe konstruksie gevind word wat vormlik ooreenstem met die V POS te- env POS en-progressiewe konstruksies. Die verskil is egter dat die gegrammatikaliseerde werkwoord wat in hierdie konstruksie gevind word, eerder liggaamlike bewéging uitdruk, in plaas van liggaamshouding (byvoorbeeld in sinne [40] en [41]). BREED & BRISARD 21

20 INTERNATIONALE NEERLANDISTIEK (40) Ze liepen de hele dag te sjouwen met kartonnen dozen. (41) Sy loop en skreeu in die straat. (Lemmens 2005, p. 121) Die Nederlandse lopen te-progressief se gebruik is meer beperk as die ander V POS te- konstruksies. In die Nederlandse ondersoek het Lemmens (2005, p. 212) slegs 98 resultate (6,67% van alle V POS te-progressiewe) vir die lopen teprogressief gevind. Verder vereis hierdie konstruksie altyd n gens-subjek (agentive subject). Alle voorbeelde uit die Nederlandse korpus se subjekte is menslik of lewend. In die TK-korpus is ongeveer 220 Afrikaanse resultate vir die loop enprogressief (4,67% van alle V POS en-resultate) gevind. Tabel 8 dui die mees frekwente 13 werkwoordkollokasies van loop en-konstruksie in die TK-korpus aan. Tabel 8 Werkwoordkollokasies van loop en Loop en Tel Praat 9 Loop 5 Kyk 4 Soek 4 Sê 3 Pik 2 Totaal 27/220 In die Nederlandse konstruksie is daar n sterk neiging dat die infinitiewe werkwoord n dinamiese gebeurtenis moet uitdruk, met n implikasie van beweging, byvoorbeeld lopen te voetballen en lopen te hockeyen (Lemmens 2005, pp ). In Afrikaans blyk hierdie neiging nie so sterk te wees nie. Werkwoorde van sosiale interaksie (byvoorbeeld loop en praat) en persepsie (byvoorbeeld loop en kyk) skyn meer algemeen te wees as bewegingswerkwoorde. Vir die Afrikaanse konstruksie, net soos vir die Nederlandse konstruksie, kan ook n hele aantal werkwoorde van negatiewe kommunikasie met loop en gevind word, soos byvoorbeeld skinder, sê, slegmaak, mompel en mor (vergelyk sinne [42] tot [46]). (42) En dan loop en skinder hulle nog so asof hulle bekke nie hekke het nie. (43) Antie, nou loop en sê Dr No ek is n 28 en ek wil hom seermaak. Maar hy is self n VOL. 53, NO. 1, 2015

21 POSTULÊRE WERKWOORDE AS PROGRESSIEWE MERKERS IN AFRIKAANS EN NEDERLANDS (44) En mnr. Nagan loop en maak erkende leiers sleg wat met n mandaat werk en wat n eerbare rekord het. (45) Hier agterlangs loop en mompel Jantjie allerhande dinge en struikel oor sy voete. (46) Agtoggie, my Ouman, my kiewe trek skoon tuit vir Oususter se mosselfrikadelle... en wie weet, dalk n vet laat-galjoen op die koop toe, loop en mor en por sy tot hy ingee. In die lys van die werkwoordkollokasies van loop en word ook dieselfde werkwoord loop gevind (vergelyk Nederlandse loopt te lopen). Die bedoeling van die herhaling van hierdie selfde loop-werkwoord is egter om n gevoel van kontinuïteit/intensiteit te skep. De Vos (2005, pp ) noem hierdie herhaling van dieselfde woord n redupliserende koördinasie. Hoewel hierdie konstruksie vormlik ooreenstem met die loop en-progressiewe konstruksie, het loop en loop in al die kontekste van die resultate wat in die korpus gevind is, eerder n kontinuatief-aspektuele betekenis (vergelyk ook Van Huyssteen 2000, p. 232), en dit word derhalwe nie n gereken as n algemene progressiewe loop en-kollokasie nie. 4 Samevatting en gevolgtrekking In hierdie artikel is, gebaseer op die resultate van n korpusondersoek, ondersoek ingestel na die wyse waarop die V POS en-konstruksie in Afrikaans gebruik word om progressiewe betekenis uit te druk. Die hipotese is gestel dat hierdie konstruksie vanweë die feit dat dit die minste frekwente perifrastiese progressiewe konstruksie in Afrikaans is minder veralgemeen (dit wil ook sê meer gespesialiseerd) is as die ander twee Afrikaanse perifrastiese progressiewe konstruksies. Die vermoede was dat die konstruksie prototipies binne spesifieke kontekste of saam met spesifieke werkwoorde sal kombineer. Op grond van die resultate van die korpusondersoek is dit inderdaad duidelik dat hierdie perifrastiese progressiewe konstruksie n konstruksie is met n aantal gespesialiseerde gebruike. Dié konstruksie kombineer veral met werkwoorde wat biologiese of menslike noodsaaklikheid, sosiale interaksie, kreatiewe aktiwiteit, visuele of ouditiewe persepsie of aktiwiteite wat impliseer dat die subjek nie-aktief is, uitdruk. Die dinamiese werkwoord loop word ook in progressiewe perifrastiese konstruksies gebruik en kom gereeld voor met werkwoorde van negatiewe kommunikasie soos skinder, sê, slegmaak, mompel en mor. BREED & BRISARD 23

22 INTERNATIONALE NEERLANDISTIEK Die V POS en-konstruksie word nie baie gereeld met oorganklike werkwoorde gebruik nie. Slegs 26% van die resultate in die korpus was konstruksies wat met oorganklike werkwoorde kombineer. Verder, hoewel dit moontlik is om die V POS en-progressief in n passiewe konstruksie aan te bied, is voorbeelde hiervan nie in die korpus gevind nie. Die wyse waarop die konstruksie gepassiveer word, sowel as die sintaktiese wyse waarop die konstruksie in die verledetyd aangebied word, is n aanduiding van die feit dat die eenheid [V POS en] tot hulpwerkwoordstuk gegrammatikaliseer het. Die fokus van hierdie artikel was slegs op die wyse waarop die V POS enkonstruksie gebruik word om progressiewe betekenis uit te druk. Terselfdertyd dien dit as illustrasie dat, hoewel daar in Afrikaans drie perifrastiese progressiewe konstruksies (naamlik die aan die-, die besig- en die V POS enkonstruksie) gevind kan word, elk van hierdie konstruksies verskillend gebruik word en oor tyd so ontwikkel het dat die gebruik van sekere konstruksies in sekere kontekste voorkeur bo die ander progressiewe konstruksies geniet. Ten slotte, hoewel die hoofdoel van die artikel nie was om n sistematiese vergelyking tussen die Afrikaanse en Nederlandse konstruksies te maak nie, kan daar wel sekere paradokse aangetoon word met betrekking tot mate waarin die twee ewekniekonstruksies gegrammatikaliseerd is: Eerstens, wanneer die frekwensies van die drie eweknie-progressiewe konstruksies bekyk word (te wete die V POS -, besig/bezig- enaan die/aan het-konstruksies), kan die feit dat die V POS te-konstruksie die mees frekwente progressief in Nederlands is, n aanduiding daarvan wees dat die Nederlandse konstruksie verder gegrammatikaliseer is as die Afrikaanse konstruksie. Die V POS en-progressief is immers die minste frekwent in Afrikaans. Tweedens, aangesien dit skynbaar moontlik is om in sekere kontekste die Afrikaanse V POS en-konstruksie te passiveer, terwyl dit nie moontlik is vir die Nederlandse konstruksie nie, kan dit n aanduiding wees dat die Afrikaanse konstruksie meer veralgemeen is en derhalwe verder gegrammatikaliseerd is as die Nederlandse V POS te-konstruksie. Derdens en laastens, beide die Afrikaanse en Nederlandse V POS -konstruksies blyk sterk gespesialiseerd te wees om met sekere tipe werkwoorde (byvoorbeeld werkwoorde van sosiale interaksie of kreatiwiteit) te kombineer. Spesialisasie van n konstruksie is meestal n aanduiding daarvan dat n konstruksie nie tot n hoë mate gegrammatikaliseerd is nie (vergelyk Hopper & Traugott 2003, pp ). Spesialisasie kan as verklaring dien vir die lae frekwensie van die Afrikaanse konstruksie, maar die 24 VOL. 53, NO. 1, 2015

23 POSTULÊRE WERKWOORDE AS PROGRESSIEWE MERKERS IN AFRIKAANS EN NEDERLANDS stelling is teenstrydig met die feit dat die Nederlandse konstruksie die mees frekwente progressiewe konstruksie is. Vanuit bogenoemde is dit duidelik dat daar wel duidelike verskille en ooreenkomste tussen die Afrikaanse en Nederlandse V POS -konstruksie bestaan, maar dat vergelykbare korpusse van Afrikaans en Nederlands nodig is om sekere verdere vergelykings en afleidings te kan maak rakende byvoorbeeld die frekwensies en kollokasies van die drie progressiewe ewekniekonstruksies. Dit is duidelik dat daar meer te vinde is oor die verskillende wyses waarop die drie ooreenstemmende progressiewe konstruksies van Afrikaans en Nederlands oor tyd ontwikkel het en gebruik word. Noten 1. Die outeurs wil graag vir prof. Gerhard van Huyssteen bedank vir sy waardevolle bydrae tot die studie, asook die anonieme keurders vir hul sinvolle kommentaar op ons artikel. Die National Research Foundation, Suider-Afrikaanse Vereniging vir Neerlandistiek, asook die Noordwes-Universiteit word bedank vir die finansiële steun wat hierdie ondersoek moontlik gemaak het. 2. Progressiewe aspek bied ʼn situasie aan as voortgeset of aan die gang. Selfs ʼn situasie wat in die verlede afspeel, kan aangebied word as progressief, aangesien die beëindiging van die situasie nie deel uitmaak van die beskouing van die progressiewe konstruksie nie (Breed 2012, p. 55) 3. Tensy anders aangedui, is alle Afrikaanse voorbeeldsinne in hierdie artikel geneem uit die TK-korpus (sien Afdeling 3 vir ʼn beskrywing van hierdie korpus). 4. Voorts sal daar na die Afrikaanse konstruksies verwys word as die aan die-, die besig- en die V POS en-konstruksie, en na die Nederlandse perifrastiese progressiewe konstruksies verwys word as die aan het-, die bezig- en die V POS te-konstruksie. Ten spyte daarvan dat die bezig-konstruksie nie in Nederlandse normatiewe bronne bespreek word nie, word hierdie konstruksie steeds gereken as ʼn progressiewe konstruksie (vergelyk ook Lemmens 2005, 2008; Geleyn 2010; Geleyn & Colleman 2014; Kirsner 2014). 5. (7): Van geraadpleeg op 10 Januarie (8): Van geraadpleeg op 10 Januarie (9): Van geraadpleeg op 10 Januarie (10): Van geraadpleeg op 10 Januarie (11): Van geraadpleeg op 10 Januarie Grammatikalisering kan samevattend beskryf word as die proses waardeur n leksikale konstruksie geleidelik en sistematies oor tyd só ontwikkel en veralgemeen dat dit, buiten vir die leksikale betekenis wat dit soms nog in sekere kontekste uitdruk, in ander konstruksies ook grammatikale funksie verrig. Relevante aspekte van hierdie taalverandering is onder meer dat die konstruksie vanuit n bepaalde leksikale oor- BREED & BRISARD 25

24 INTERNATIONALE NEERLANDISTIEK sprong volgens n spesfieke unidireksionele grammatikaliseringsroete evolueer en veralgemeen in betekenis. Hierdie semantiese veralgemening het n toename in frekwensie tot gevolg (vergelyk Heine & Reh 1984, pp ; Croft 1990; Bybee et al. 1994, pp. 4-5, p. 257; Lehman 1995; Hopper en Traugott 2003, p. 1). Die outeurs veronderstel dat die leser vertroud is met die teorie, en derhalwe word dit nie verder in hierdie artikel bespreek nie. 7. In hierdie artikel word die woord leksikale betekenis gebruik om te verwys na ʼn woord so oorspronklike of letterlike betekenis. Wanneer ʼn konstruksie grammatikaliseer, begin hy geleidelik afstand doen van die letterlike betekenis en begin ʼn grammatikale funksie verrig. Hoewel ʼn hulpwerkwoord dus grammatikale funksie verrig en ʼn hoofwerkwoord leksikale funksie verrig, is dit wel moontlik aangesien die proses van verbleking geleidelik plaasvind dat die leksikale betekenis van die hulpwerkwoord nog in ʼn meer of mindere mate sigbaar is in die konstruksie. Derhalwe kan beide ʼn grammatikale hulpwerkwoord en ʼn leksikale hoofwerkwoord nog ʼn mate leksikale betekenis uitdruk. 8. (16): Van geraadpleeg op 10 januarie V POS.HW dui aan dat die postulêre werkwoord geouksilieer het tot hulpwerkwoord. 10. (20): E-ANS, ii ( geraadpleeg op 10 Januarie (21): Geneem uit die LASSY-Groot Korpus, Aangesien die korpus en werkswyse wat aangewend is om die Afrikaanse werkwoordkollokasies te vind, nie noodwendig ooreenstem of statisties vergelykbaar is met dié van Lemmens (2005) nie, word daar nie in hierdie artikel gepoog om enige statistiese gevolgtrekkings te maak rakende die verskil of ooreenkoms in die werkwoordkollokasies van die Afrikaanse en Nederlandse V POS -progressief nie. Daar sal gewoon afleidings gemaak word rakende die spesifieke werkwoorde waarmee die twee tale se ewekniekonstruksies gereeld kombineer. Verdere navorsing is nodig om aan die hand van ʼn vergelykbare Afrikaanse en Nederlandse korpus statistiese afleidings te maak rakende die mate waarin die onderskeie konstruksies met hoofwerkwoorde kollokeer. 12. (32): Van geraadpleeg op 10 Januarie (33): Van geraadpleeg op 10 Januarie Slegs werkwoorde wat meer as een keer in die resultate voorgekom het, is in die tabel opgeneem. Derhalwe is daar nie tien resultate beskikbaar soos in die geval van die ander V POS en-progressiewe nie. Bronnelys Booij, Geert, Constructional idioms as products of linguistic change: the aan het + INFINITIEF construction in Dutch, Farrell Ackerman, Jim Blevins & Gregory T. Stump Ackerman (red.), Paradigms and periphrases. Chicago, 2003, Booij, Geert, De aan het infinitief-constructie in het Nederlands. Johan de Caluwe, Magdalena Devos, Jacques van Keymeulen en Georges de Schutter (red.), Taeldeman man van de taal, schatbewaarder van de taal. Gent, 2004, Booij, Geert, Constructional idioms as products of linguistic change: the aan het construction in 26 VOL. 53, NO. 1, 2015

25 POSTULÊRE WERKWOORDE AS PROGRESSIEWE MERKERS IN AFRIKAANS EN NEDERLANDS Dutch, Alexander Bergs & Gabriele Diewald (red.), Constructions and language change. Berlin, 2008, Booij, Geert, Construction morphology. Oxford, Bosman, Nerina, Eenders en anders: die leksikons van Afrikaans en Nederlands in die een-entwintigste eeu n loodsstudie, Tydskrif vir Letterkunde 50, (3) 2012, Botha, Theunis, Fritz Ponelis, Johan Combrink & Francois Odendal (red.), Inleiding tot die Afrikaanse taalkunde. Pretoria, Breed, Adri, Die grammatikalisering van aspek in Afrikaans: n semantiese studie van die perifrastiese progressiewe konstruksies. Potchefstroom, PhD-proefskrif, Bybee, Joan L. & William Pagliuca, Cross-linguistic comparison and the development of grammatical meaning. Jacek Fisiak (red.) Historical semantics, historical word formation. Den Haag, 1985, Bybee, Joan, Revere Perkins and William Pagliuca (red.), The evolution of grammar: tense, aspect and modality in the languages of the world. Chicago, Carstens, W.A.M, Norme vir Afrikaans. Vyfde uitgawe. Pretoria, Coster, Laurens J., Nederlandstalige klassieke literatuur in elektronische editie, Geraadpleeg op 20 Januarie 2012 van Croft, Bill. Typology and universals. Cambridge, Dekker, Gerrit, Afrikaanse literatuurgeskiedenis. Kaapstad: Nasou, Ebert, Karen, Progressive markers in Germanic languages. Östen Dahl (red.), Tense and aspect in the languages of Europe. Berlin, 2000, Geleyn, Tim, De progressieve constructies bezig zijn en besig wees: een contrastief corpusondersoek Nederlands Afrikaans. Gent, Meestersgraadtesis, Geleyn, Tim & Timothy Colleman, De progressieve constructies bezig zijn en besig wees: Een contrastief corpusonderzoek Nederlands Afrikaans, Tydskrif vir Geesteswetenskappe 54, (1) 2014, Heine, Bernd & Tania Kuteva, The genesis of grammar: a reconstruction studies in the evolution of language. Oxford, Heine, Bernd & Mechthild Reh, Grammaticalization and reanalysis in African languages. Hamburg, Holm, John, Pidgins and creoles: reference survey. Cambridge, Hopper, Paul J. & Elizabeth C. Traugott, Grammaticalization, 2nd ed. Cambridge, Huyssteen, Gerhard van, Die reduplikasiekonstruksie in Afrikaans: enkele aspekte van n kognitiewe gebruiksgebaseerde beskrywingsmodel vir Afrikaans. Potchefstroom: Noordwes-Universiteit, PhD-proefskrif, Kirsner, Robert S., Qualitative-quantitative analyses of Dutch and Afrikaans grammar and lexicon. Amsterdam, Lehmann, Christian, Thoughts on grammaticalization, 2nd ed. Erfurd Lemmens, Maarten, The semantic network of Dutch posture verbs. John E. Newman (red.), The linguistics of sitting, standing and lying. Amsterdam, 2003, Lemmens, Maarten, Aspectual posture verb constructions in Dutch. Journal of Germanic linguistics 17, (3) 2005, Lemmens, Maarten, Een constratieve analyse van progressiefconstructies in het Nederlands, het Engels en het Zweeds: IVN-colloquium. Antwerpen, Augustus, Presentation handout, Mesthrie, Rajend (red.), Language and social history: studies in South African sociolinguistics. Cape Town, Mortier, Liesbet, An analysis of progressive aspect in French and Dutch in terms of variation and specialization. Languages in contrast 8, (1) 2008, BREED & BRISARD 27