SAHITYADARPANAH OF VISWANATHAKAVIRAJAH (Under the Project of content Generation with a view to develop E-Databank, E-Learning and E-Sources of Sanskrit Text.) Chief Director Prof. Radha Vallabh Tripathi Vice Chancellor Rashtriya Sanskrit Sansthan, Deemed University, New Delhi Director Prof. Azad Mishra Principal, Rashtriya Sanskrit Sansthan, Bhopal Campus National Coordinator Dr. Shukla Mukherjee Project Officer Project Co-ordinator Dr. Sugyan Kumar Mahanty Proof Readers Dr. Narayanan, E.R.Dr. Kailash Chandra Dash, Dr. Ramachandra Joisi Data Entry Operator Miss Laxmi Yadav 1
व न थक वर जक त स ह यदप ण वषयस च थम प र छ द त य प र छ द त त य प र छ द चत थ प र छ द प चम प र छ द ष प र छ द स म प र छ द अ म प र छ द नवम प र छ द दशम प र छ द स ह यदप णक रक वल 2
थम प र छ द थ र भ न व न न र सतप रसम क म व य धक ततय व द वत य : स म यम ध शर द दस दर च त स स म गर द व अप य तम स ततमथ न खल क शयत क शयत १ अ य थ य क य गतय क यफल र व फलव व म त क यफल य ह- चत व ग फल स ख द प घय म प क य द व यत त न त व प न यत २ चत व ग फल ह क यत Ôर म दव व त त य न र वण दवत Õ इ य द- क य क य व नव य पद श र ण स त त व उ च (भ मह न) Ôधम थ क मम ष व च य कल स च कर त क त त च स ध क य नष वणम Õ इ त क च क य म भ गव न र यणचरण र व द तव दन, एक श द स य स य त वग ल क क मध भव त इ य दव दव य य स स व अथ य स क म थ र व म त ज यधम फल नन स ध न त, म पय गव य य प य ध यक व च चत व ग ह व दश य न रसतय द ख द व प रणतब न म व ज यत परम न दस द हजनकतय स ख द व स क म रब न म प प न क य द व 3
नन त ह प रणतब भ स स व दश ष क म त क य य करण य इ य प न व यम कटक षध पशमन य य र ग य सतशक र पशमन य व क य व र गण सतशक र व स ध यस न य त? क च क य य प द य वम नप र ण ऽ य म Ôनर व दल भ ल क व त स दल भ क व व दल भ त श त स दल भ Õ इ त Ô वग स धन न यम Õ इ त च व ण प र ण ऽ प क य ल प य क च तक य खल न च श दम त धर य त व ण र श मह मन Õ इ त त न ह त न त य क य य व प न यत एत न भध य च द श तम त क व प त व क य म यप य क द ह-Ôतदद ष श द थ सग ण वनल क त प न क पÕ इ त एत च यम तथ ह-य द द षर हत य व क य व ग क र तद Ô य क र यम व म यदरय त ऽ यस त पस स ऽ य व नह त र सक ल ज व यह र वण Õ ध ध छ जत ब धतवत क क भकण न व वग म टक वल ठनव थ छन कम भभ ज Õ इ त अ य क य वध य वमश द षद तय क य व न य त य त व न(स) व न मक यत ऽ य ग क त, त म द य ल णद ष नन क द व श ऽ द न प न सव ऽप त च त, त ह य श द ष स ऽक य व य जक, य व न स उ मक य व य जक इ य श य म भयत आक यम ण मद क यमक य व कम प न य त न च क चद व श क य य दषय त तद दय द ष, क त ह सव म व क यम तथ ह- क य मभ त य रस य नपकष क व 4
त ष द ष वम प न ग यत अ यथ न यद ष न यद ष व यव थ ऽ प न य त यद व नक त Ô तद दय द ष अ न य य च द श त व य म य व ग र त ह य इ य द त Õ इ त क च एव क य वरल वषय न व षय व य त, सव थ नद ष य क तमस भव त न व षदथ नञ य ग इ त च ह Ôईष ष श द थ क यम Õ इ य नद षय क य व न य त स त स भव Ôईष ष Õ इ त च त, एतद प क यल ण न व यम, र दल ण क ट न व ध दप रह रवत न ह क ट न व ध दय र य र व य ह त म श क त प द यत रत यम व कत म त द तद दय ऽ प क य य उ च Ôक ट न व र दस ध र य न क यत द व प मत य रस न गम फ ट Õ इ त क च श द थ य सग ण व वश षणमन पप नम ग ण न रस कधम व य Ôय रस य ङ गन धम श य दय इव मन Õ इ य दन त न व तप दत व त रस भ य जक व न पच रत उपप त इ त च त? तथ ऽ यय म तथ ह- तय क य व प ण भमतय श द थ य रस ऽ त न व? न त च त, ग णव वम प न त, ग ण न तद वय- य तर क न वध य व अ त च त? कथ न रसव त व त वश षणम ग णव व यथ न पप य त ल यत इ त च त? त ह सरस व य व व य म, न सग ण व त न ह णम त द श इ त क न ऽ य यत नन Ôश द थ सग ण Õ इ यन न ग ण भ य जक श द थ क य य य व य भ य इ त च त? न, ग ण भ य जकश द थ व व य क य उ कष म ध यक वम, न त व प ध यक वम उ 5
ह-Ôक य य श द थ शर रम, रस द म, ग ण श य दवत, द ष क ण व दवत, र तय ऽवयवस थ न वश षवत, अल क र कटकक डल दवत Õ इ त एत न Ôअनल क त प न क पÕ इ त यद म, तद प पर तम अ य थ - सव स ल क र क च व फ ट ल क र व प श द थ क य म त त स ल क रश द थ य र प क य उ कष ध यक व त एत न Ôव क यज वतम Õ इ त व ज वतक र म प पर तम व रल क र प व त य च व चद फ ट ल क र व उद तम य क म रहर स एव ह वर त एव च प - त च म लतम लत स रभय ढ कद ब नल स च व म तथ प त स रत य प रल ल वध र व र ध स व तस त तल च त सम क ठत इ त एत च यम अ ह वभ वन वश ष म ल य स द हस कर ल क र य फ ट वम एत न Ôअद ष ग णव क यमल क र रल क तम रस वत क व क व न क त त च व द त Õ इ य द न म प क यल ण वमप तम य व नक र ण म -Ôक य य म व न -Õ इ त त क व वल क ररस दल ण प व न क य य म, उत रस द पम व? न,- ह लक द व त य त य द म त म नन य द रस द पम व न क य य म, तद अ ए थ णम जइ ए थ अह दअसअ पल ए ह म प हअ र अ धअ स ज ए मह णम ज ह स 6
(Ôअ अ नम ज त, अ ह, दवसक ल कय म प थक! र य यक! श य य मम नम य स Õ इ त स क तम ) इ य द व त म य य य व कथ क य यवह र इ त च त? न,-अ प रस भ सव य व त म, अ यथ Ôद वद म य तÕ इ त व य त य य तदन सरण पवय य वगत र प क य व य त अ व त च त? न, रसवत एव क य व ग क र त क य य य जन ह रस व दस ख प डद न र व दश वम ख न स क म रमत न र जप द न वन य न Ôर म दव व त त य न र वण दवत Õ इ य दक य - क य व नव य पद श र ण इ त चर तन र य व त तथ च न यप र ण ऽ य म - Ôव व द य ध न ऽ प रस एव ज वतम Õ इ त य वव कक र ण ऽ य म - क य य म न अ ग न, रस द प न क य च म त Õ इ त व नक र ण ऽ य म -Ôन ह कव र तव म नव ह ण मपदल भ, इ तह स द र व त स द Õ इ य द नन त ह ब ध तव त न क ष च न रस न प न क य व न य द त च त? न, रसव प तग तन रसपद न मव प रस न, ब धरस न व त ष रसव ग क र त य न रस व प ग ण भ य जकवण स व ष भ व दल क रस व च क य यवह र स रस दम क यब धस य ण एव य व मन न म Ôर तर म क य यÕ इ त, त न; र त स घटन वश ष व त स घटन य वयवस थ न प व त, आ मन त न व त य च व नक र ण म Ôअथ स दय य क य म य यव थत व य त यम न य त य भ द व भ म त Õ इ त 7
अ व य म व Ôक य य म व न -Õ इ त ववचन वर ध द व प तम त क प न क य म य यत व य रस मक क यम रस व प न प य य म रस एव म स र पतय ज वन ध यक य य त न वन त य क य व न ग क र त Ôर यत इ त रस Õ इ त य प य ग वतद भ स दय ऽ प ग त त रस यथ श य व सग ह वल य शयन द थ य क च छन - न य जम प गत य स चर नव य प य म खम व ध प रच य ज तप लक म ल य ग ड थल ल ज न म ख य ण हसत ब ल चर च बत अ ह स भ गश ग र य रस भ व यथ मह प र घव न दस ध व हक ण म अ भगव षय र तभ व रस भ स यथ य य ल यत श कस न जल ध प जग म डल, द य धरण, नख द तस त ध श, पद र दस ध गण शर दशम ख, प ण ल ब स र, य न व मस वध म कक ल, क म चद म नम मध र फ क स म कप पप य व मन वत म न श ग ण च पश नम लत म ग मक ड यत क णस र अ स भ गश ग र य तय वषय व स भ स एवम यत 8
द ष प न क य क व प? इ य य त द ष त य पकष क तद प थ व दय क ण वख ज व दय इव, श द थ र ण द ह र ण व, य भच रभ व द वश दव य व दय म ख व दय इव, स क य य मभ त रसमपकष य त क य य पकष क इ य य त एष वश ष द हरण न व य म ग ण दय क व प इ य य त उ कष ह तव ग ण ल क रर तय ३ ग ण श य दवत, अल क र कटकक डल दवत, र तय ऽवयवस थ न वश षवत, द ह र ण व श द थ र ण त य व क य य मभ त रसम कष य त क य य कष क इ य य त इह य प ग ण न रसधम व तथ प ग णश द ऽ ग ण भ य जकश द थ य पचय त अत Ôग ण भ य जक श द रस य कष क Õ इ य भवत त ग व म एष म प वश ष द हरण न व य म इ त म न र यणचरण र व दमध तस ह य ण वकण ध र व न थ पनपरम च य क वस - र कर दशभ ष व र वल सन भ ज गस ध व हकमह प व न थक वर जक त स ह यदप ण क य व प न पण न म थम प र छ द अ म लक रक -३ उद हरण क -६ 9
त य प र छ द व य व पम ह व य य यत क स य पद चय य यत पद थ न पर परस ब ध ब ध भ व पद चय य तदभ व ऽ प व य व Ôव न स च तÕ इ य प व य य त आक त तपय वस न वरह स च त ज स प नर क य व य व Ôग र प ष ह त Õ इ य द न म प व य व य त आस ब य व छ द ब व छ द ऽ प व य व इद न म च रत य द वद श द य दन तर च रत न ग छत त पद न स ग त य त अ क य य- तय र म थ धम व ऽ प पद चयधम वम पच र त व य चय मह व यम य यत क स य इ य व इ थ व य ध मतम १ इ थ म त व य व न मह व य व न च उ च त व त क Ô व थ ब धसम न म ग ग व यप य व य न म कव य व प न स ह य ज यत Õ इ त त व य यथ Ôश य व सग हम Õ इ य द मह व य यथ र म यण- मह भ रत-रघ व श द पद चय व य म य म त क पदल ण म यत आह वण पद य ग ह न वत क थ ब धक 10
यथ - घट य ग ह त तप दक य यव छ द अन वत त व यमह व य एक त स क न कपदव य न म अथ ब धक इ त कचटतप य द न म वण इ त बहवचनम वव तम एष व पम ह त अ भध अथ व य ल य य य त ध मत २ व य ऽथ ऽ भधय ब य ल य ल णय मत य य य जनय त य त श द य श य ३ त स क तत थ य ब धन द म भध उ मव न म यमव म य Ôग म नयÕ इ य त गव नयन व म पल य ब ल ऽ य व य य Ôस न दम प ड नयनमथ Õ इ त थम तप त, अन तर च Ôग वध नÕ Ôअ म नयÕ इ य द व व प प य ग श द य Ôस न दम नथ Õ आनयनपद य च Ôआहरणमथ Õ इ त स क तमवध रय त व च च स पदसम भ य ह र त, यथ -Ôइह भ नकमल दर मध न मध कर पब तÕ इ य व चद पद श त, यथ Ôअयम श दव य Õ इ य त च स क ततमथ ब धय त श द य श य तर न त रत श र भध न म स क त ग त ज त ग ण य य स च ४ ज तग प ड दष ग व दक ग ण वश ष ध नह त स व त धम श ल दय ह गव दक सज त य य क णगव द य य वत य त यश द एक य व चन ह रहर ड थड व थ दय य स य प व त धम प क दय एष ह 11
अ ध यण व यण त दप व पर भ त य प रकल प प क दश दव य ए व व ह य प धष स क त ग त, न य आन य य भच रद ष प त त अथ ल ण म य थ व ध त यय य ऽथ त यत ढ य जन ऽस ल ण श र प त ५ Ôक ल ग स ह सक Õ इ य द क ल ग दश द द श वश ष द प व थ ऽस भवन यय श दश य वस य न प ष द न य यय त, यय च Ôग ग य घ ष Õ इ य द ग ग दश द जलमय द प थ व चक व क त ऽस भवन व य स म य दस ब धन तट द ब धय त, स श द य प त व भ वक तर ई र न वत व श ल ण न म प व ह त ढ स र व उ र Ôग ग तट घ ष Õ इ त तप दन ल य य श त वप वन व तशय य ब धन प य जनम ह त वन प य य क य च स ब धन ल ण ऽ त स ग य त, इ य म -Ô ढ य जन ऽस Õ इ त क च Ôकम ण क शल Õ इ त ढ व द हर त त ष मयम भ य -क श ल त त य प ल य क श ह प म य ऽथ क त ऽस भवन वव चक व द- स ध य स ब धस ब धन द पमथ ब धय त तद य न म य त क श ह प थ य य प ल य व ऽ प द प य व म य थ व त अ य श द न य प न म म य च व न म म य प ल य य म य थ व Ôग श त Õ इ य प ल ण य त Ôगम ड Õ (उण द-२ ६७) इ त ग ध त ड यय न य प दत य ग श द य शयनक ल ऽ य ग त त द न ह म य थ य तर प य तर प व य थ ऽ वय स य 12
य द मन ऽ य प द न द ष प द नल ण ६ ढ व प द नल ण यथ -Ô त ध व तÕ य जन यथ -Ôक त वश तÕ अनय ह त द भ क त द भ च तनतय क वल ध वन व शन यय कत तय वयमलभम न र त स य आ मस ब धन ऽ दय प ष दय य त प व य जन भ व ढ, उ र त क त द न म तगहन व य जनम अ च म य थ य मन ऽ य प द नम ल णल ण य त पर य व पल ण म यनय भ द इयम व जह व थ य यत अप ण व य व य थ पर य वय स य उपल णह त व द ष ल णल ण ७ ढ य जनय ल णल ण यथ Ôक ल ग स ह सक Õ Ôग ग य घ ष Õ इ त च अनय ह प षतटय व य थ ऽ वय स य क ल गग ग श द व म नमप यत यथ व Ôउपक त बह त कम यत स जनत थत भवत परम वदधद शम व सद सख! स खतम व तत शरद शतम Õ अ पक र द न व य थ ऽ वय स य उपक त दय श द आ म नमप य त अपक रण य पक र द तप दन म य थ ब ध व पर यल ण स ब ध, फलम यपक र तशय इयम व जह व थ य यत आर प यवस न य य क त अ प ध त प व त भ दल ण वषय य नग ण य यत द य त तक त ८ स र प य नग ण य मत स यवस नक 13
वष यण अ नग ण य वषय य त न व सह त द य त तक स र प इयम व पक ल क र य ब जम ढ व प द नल ण स र प यथ -Ôअ त ध व तÕ अ ह तग णव न ऽ नग ण व प वसमव तग णत द य न त यत य जन यथ -Ôएत क त वश तÕ अ सव न न क तध रप ष नद श त ढ ल णल ण स र प यथ -Ôक ल ग प ष य यत Õ अ क ल गप षय र ध र ध यभ व स ब ध य जन यथ - Ôआय घ तम Õ अ य क रणम प घ त क य क रणभ वस ब धस ब य य त द य न त यत अ यव ल य न य भच र ण य कर व य जनम यथ व -र जक य प ष ग छ त Ôर ज स ग छ तÕ इ त अ व व मभ वल ण स ब ध यथ व - अ म ऽवयवभ ग Ôह त ऽयम Õ अ वयव वय वभ वल णस ब ध Ô ण ऽ प त ऽस Õ अ त क य ल ण इ थ स थ ण स Ôअम इ Õ अ त द य ल ण स ब ध एवम य प नग ण य प न व षय य यत द य- त तक स यवस न अ य त ष भ द ष प व द हरण य व तद वम क र ल ण स य तरस ब ध श त सकल अ प स य मत ग य त न ष डशभ दत ९ त प व अ भ द ल ण स य तरस ब ध क य क रणभ व दय अ श न प व द हरण य व ढ व प द नल ण स र प ग ण यथ एत न त ल न ह म त स ख न अ त लश द तलभव न ह प म य थ म प द य व स ष प दष न ह ष वत त य जन यथ -र जक म र ष त स श ष च ग छ स Ôएत र जक म र ग छ तÕ ढ व प द नल ण स यवस न ग ण यथ Ôत ल न ह म त स ख नÕ य जन यथ Ôर जक म र ग छ तÕ ढ ल णल ण स र प ग ण यथ Ôर ज ग ड क टक 14
श धय त Õ य जन यथ -Ôग व ह क Õ ढ ल णल ण स यवस न ग ण यथ Ôर ज क टक श धय तÕ य जन यथ Ôग ज प तÕ अ क चद ह - ग सहच रण ग ण ज यम दय ल य त त च ग श द य व ह क थ भध न न म भव त तदय म - ग श द य ग ह तस क त व ह क थ म भघ - त मश य व ग श द थ म ब धन च अ भध य वरत व वरत य प न थ न भ व त अ य च प नग श द न व ह क थ न भध यत, क त व थ सहच रग णस ज य न व ह क थ गत ग ण एव ल य त तद य य न म य त तथ ह- अ ग श द ह क थ त यत, न व? आ ग श द द व व? ल त ग ण? अ वन भ व? त, न थम, व ह क थ ऽ य स क तत व त न त य, -अ वन भ वल य य थ य श द ऽ वय व श स भव त श द क श द न व प य त न त य,-य द ह ग श द ह क थ न त यत, तद ऽ य व ह कश द य च स म न धकर यमसम जस य त त म द ग श द म यय व य व ह कश द न सह वयमलभम न - ऽ व दस ध य स ब ध ह क थ ल य त व ह क य व तशयब धन य जनम इय च ग णय ग ण य यत प व त पच र म ण छ उपच र ह न म य त वशक लतय श दय स य तशयम ह न भ द त त थगनम म यथ अ नम णवकय Õ श लपटय त न य त भ द त त, त म द वम दष श व ल ण य य य ग ढ ग ढ व ध य फलल ण १० य जन य अ भ द ल ण द श त त य जन प य य य ग ढ ग ढतय य क ध भ व ष डश भ द त ग ढ, क य थ भ वन प रप वब वभवम व यथ Ôउपक त बह त -Õ इ त अग ढ अ त फ टतय सव जनस व यथ उप दश त क मन न य वनमद एव ल लत न 15
अ Ôउप दश तÕ इ यन न Ôआ व कर तÕ इ त ल यत आ व क - र तशय भध यव फ ट त यत ध म धम गत व न फल य त अ प ध एत अन तर ष डशभ द ल ण फल य ध म गत व न धम गत व न च य क ध भ व श द द यथ Ô न ध य मलक त ल वयत व ल ल क घन व त श क रण पय दस द म न दक क कल क म स त ढ कठ र दय र म ऽ म सव सह व द ह त कथ भ व य त हह ह द व ध र भव Õ अ य तद खस ह ण प र म ध म ण ल य त य व तशय फलम Ôग ग य घ ष Õ इ य तट श त वप वन व पधम य तशय फलम तद व ल ण भ द व र श मत ब ध ११ ढ व फल श द त च व र श ल ण भ द क च पदव यगत व न य क त अ प ध त अन तर व र श द त पदगत व यथ -Ôउपक त बह त Õ इ त एवमश त क र ल ण अथ य जन वरत व भध स यय ऽथ ब यत पर १२ स व य जन न म श द य थ दक य च 16
Ôश दब कम ण वर य य प र भ व Õ इ त नय न भध ल ण त पय य स तस ष व ष व वमथ ब ध य व प ण स यय अपर ऽ य ऽथ ब यत स श द य थ य क त यय द श य जन वननगमन य यन द यपद श वषय य जन न म त अ भध ल ण म ल श द य य जन ध १३ अ भधम ल म ह अन क थ य श द य य स य ग न य त एक थ ऽ यध ह त य जन स ऽ भध य १४ आ दश द य ग दय उ ह Ôस य ग व य ग स हचय वर धत अथ करण ल ग श द य य य स न ध स म य म चत द श क ल य वर दय श द थ य नव छ द वश ष म तह तव Õ इ त Ôसश खच ह र Õइ त श खच य ग न ह रश द व ण म व भध अश खच ह र Õ इ त त य ग न तम व Ô थ ण व द Õइ त थ ण शव Ôसव ज न त द व Õ इ त द व भव न Ôक पत मकर वज Õ इ त मकर वज क म Ôद व प र र Õ इ त प र र शव Ôमध न म पक Õ इ त मध व स त Ôप त व द यत म खम Õ इ त म ख स म यम Ô वभ त गगन च Õ इ त च शश Ô न श च भ न Õ इ त च भ न व Ôभ त रथ गम Õ Ôरथ गम Õ इ त नप सक य य रथ ग च म वर त व द एव वश ष त तक न क य इ त त य वषय न द त 17
इद च क ऽ यसहम न आह -Ô वर ऽ प क क द प क य वश ष त तक द व उद द प ऽ प म न प ठ दश श ग र दरस वश ष त तक द वÕ इ त एत षय उद हरणम चतम व इ त, त न; तथ ह वर क व दय उद दय व य य पम व वश ष य यय त, न खल क त मन क थ श द य क थ नय ण प वश षम क च य द य व चदन क थ श द न करण द नयम भ व द नय तय र यथ य रन प वरव- श न क नयमन व य, तद तथ वध थल ष न ग क र स ग ; न च तथ, अत एव ह ष न पण त व Ôक यम ग वर न ग यत Õ इ त च नय, इ यलम पज य न म य न य य न ष कट न प ण आ दश द त Ôएत व म तन Õ इ य द ह त दच द भ तन द न कमलक रक क र वम एवम क म नथ ऽ भधय नय त य श द थ य य थ ब ह त श स ऽ भध म ल य जन यथ मम त तप द न मह प चत द शभ ष वल सन भ ज ग- मह कव र च श खरस ध व हक ण म Ôदग ल घ व ह मन सज स म लय त जस जकल ग ह तग रम व व व त भ ग भ न शक त ण ग रग र ग ढ च ध रयन ग म य वभ तभ षततन र ज य म व लभ Õ अ करण न भधय उम व लभश द य म न न मह द व व लभभ न द वन प त प ऽथ नय त य जनय व ग र व लभ प ऽथ ब यत एवम यत ल ण म ल म ह ल ण प यत य य क त त य जनम यय य यत स य य जन ल ण य १५ 18
Ôग ग य घ ष Õ इ य द जलमय थ ब धन द भध य तट थ ब धन च ल ण य वरत य यय श त वप वन व तशय दब यत स ल ण म ल य जन य यत एव श द य जन म व थ म ह व ब यव य न म यस न धव यय त वद शक ल न क क दक य च १६ य जन त स ब यत त व व य त वद शक लव श य यथ मम Ôक ल मध क पत एष च प पध व ध र वह त र तख दहर सम र क ल वन यम प व ज लक जम ज - द र प त कथय क करण यम Õ अ त द श त श छ नक म क वय यत म त सख त कय च ब यव श य यथ Ô न श ष य तच दन तनतट नम र ग ऽधर न दरमन जन प ल कत त व तव य तन म य व द न! द त! ब धवजन य तप ड गम व प न त मत गत स न प न त य धम य तकम Õ अ तद तकम व र त गत स त वपर तल णय ल यम त य च र त म त य य तप दत व श य य त अ यस न धव श य यथ 19
Ôउअ ण चल ण प द, भ सण प भ र हइ बल आ ण मलमरगअभ अणप र ठआ (द ) स खस व Õ (Ôप य न ल न प द ब सन प र जत बल क नम लमरकतभ जनप र थत श खश रव Õ स क त छ य ) अ बल क य न प द व न व त वम, त न य द श य वजन वम, अत स क त थ नम त द त कय प स न हत छ नक म क य यत अ व थ न नज न व प य य थ व श य य जनम Ô भ नक ठ व नध र क क र य भध यत Õ इ य क र य क क भ द आकर य त य एत श य यथ Ôग परत तय बत दरतर द शम त ग त म अ लक लक कलल लत न य त स ख! स र भसमय ऽस अ न य त, अ प त ह ए य य व त क व य यत च व श य यथ Ôस क तक लमनस वट व वद धय हस न प त क त ल ल प नम लतम Õ अ स य स क तक ल इ त प नम लन दच य कय च यत एव व द न य तसम त न व श य ब यम व य दयमथ न य क वध मत १७ अथ न व यल य य य व न पतय सव अ यन तर य जन वध त व य थ य य जन यथ -Ôक ल मध Õ इ य द ल य थ य यथ 20
Ô न श ष य तच दनम Õ-इ य द य य थ य यथ -Ôउअ ण चल Õ इ य द क त यय द य जक व त प च य यत श दब य यन यथ श द ऽ यथ तर य एक य य जक व तद य य सहक रत १८ यत श द य जक व ऽ यथ तरमप त, अथ ऽ प श दम, तद क य य जक व ऽ य य सहक रत व यम ग कत य अ भध द य प धव श य त वध मत श द ऽ प व चक त ल क य जक तथ १९ अ भध प धक व चक ल ण प धक ल क य जन प धक य जक क च त पय य व म ह पद थ वयब धन त पय थ तदथ च व य त धक पर २० अ भध य एक कपद थ ब धन वर म य थ प य पद थ वय य ब धक त पय न म व तदथ त पय थ त धक च व य म य भ हत वयव दन मतम इ त स ह यदप ण व य व प न पण न म त य प र छ द अ म लक रक -२० प व भ सह २३ उद हरण क -९ प व सह १५ 21
त त य प र छ द अथ क ऽय रस इ य यत वभ व न न भ व न य स च रण तथ रसत म त र य द थ य भ व सच तस म १ वभ व दय व य त स वक न भ व प व त न प थग, य द य द य य न प तरप रणत य क त एव रस न त द प न घट इव प व स य यत तद ल चनक र -Ôरस त य त इ त व दन पचत तव यवह र Õ इ त अ च र य दपद प द न द व थ य व प न थ यपद प द न र य द न म प रस त- र व थ य व तप दन थ म तत ह स ध दय श ग रव र द य भच रण एव तद म -Ôरस व थ पर भ व थ यत तप त Õ इ त अ य व पकथनगभ आ व दन क र क यत स व क दख ड व क श न द च मय व तर पश श य व दसह दर २ ल क रचम क र ण र ण क त म त भ व क रवद भ न व न यम व त रस ३ Ôरज तम य म प मन स व मह यत Õ इ य क र ब म य वम खत प दक क न तर धम स वम त य क रज तमस अ भभ य आ वभ व अ च ह त तथ वध ल ककक य थ प रश लनम अख ड इ य क एव य वभ व दर य द क शस खचम क र मक अ ह त व य म व क श व प व यम णर य च मय इ त व प थ मय 22
चम क र व त र प व मय परप य य त ण व च म पत महस दयग ग र क वप डतम य म न -र यणप द म तद ह धम द व थ Ñ रस स र म क र सव ऽ यन भ यत त चम क रस र व सव ऽ य त रस त म द तम व ह क त न र यण रसम Õ इ त क द त नप यश ल भ यद म -Ôप यव त म व त य गव सस त तम Õ इ त य प Ô व द क य थ स भ द द म न दसम व Õ इ य दश रस य व दन त- र वम म, तथ प Ôरस व त Õ इ त क प नक भ दम रर क य कम क र व य ग तद म ÑÔर यम नत म स र व त क शशर र दन य एव ह रस Õ इ त एवम य य व - वध थल ष पच र ण य ग य न व त वत रस य य वम भवत त य जन य न वश ष व य र य- म प ततम तत Ñ Ô व न न यध ह त स ऽथ य जक मत यथ द प ऽ यथ भ व क वश ष ऽ य क रक त Õ इ य दश घट द पव य य य जकय प थ यम व त कथ रस य य यत त च त,स यम म अत एव ह -Ô वल ण एव य क त भ द य व दन य क य प र अत एव ह रसन व दनचम करण दय वल ण एव यपद श Õ इ त अ भध द वल ण- य प रम स धन हल र म भ रस द न य य वम भवत त नन त ह क ण द न रस न द खमय व स व (तद म ख व ) न य द य यत Ñ 23
क ण द व प रस ज यत य पर स खम सच तस मन भव म ण त क वलम ४ आ दश द ब भ सभय नक दय तथ ऽ यस दय न म खम ण य प तरम यत Ñ क च त ष यद द ख न क ऽ प य द म ख न ह क त सच त आ मन द ख य व त क ण दष च सकल य प स भ- नव श व दश न त स खमय वम व अन पप य तरम हÑ तथ र म यण द न भ वत द खह त त ५ क णरस य द खह त व क णरस ध नर म यण द ब ध न म प द खह त त स ग य त नन कथ द खक रण य स ख प र य हÑ ह त व श कहष द ग त य ल कस य त श कहष दय ल क ज य त न म ल कक ६ अल कक वभ व व वभ व व य क यस य त स ख स ज यत त य सव य ऽप त क त ७ य खल र मवनव स दय ल क Ôद खक रण न Õ इ य य त त एव ह क य- न यसम प त अल कक वभ वन य प रव य क रणश दव यत वह य अल कक वभ व- श दव य व भज त त य स रत द तघ त द य इव स खम व ज यत अत Ôल ककश कहष दक रण य ल ककश कहष दय ज य त Õ इ त ल क एव त नयम क य प न Ôसव य ऽ प वभ व द य स खम व ज यत Õ इ त नयम न क ष 24
कथ त ह ह र दच रत य क यन यय र प दश न वण य म प त दय ज य त इ य यत Ñ अ प त दय त त व च तस मत त ह कथ क यत सव ष म श रस भ य न ज यत इ यत आह- न ज यत तद व द वन र य दव सन म ८ व सन च द न तन न च रस व दह त, त य न य द यजर म म सक द न म प स य त य द त य न य द य गण म प क ष च स ध न यत त न य त उ च ध म द नÑ Ôसव सन न स य न रस य व दन भव त नव सन त र ग त क क य मस नभ Õ इ त नन कथ र म दर य धक रण स त द भ स म जकर य ध इ य यत Ñ य प र ऽ त वभ व द न न स ध रण क त त भ व ण य य सन प थ ध लवन दय ९ म त तदभ द न व म न तप त नन कथ मन यम य सम ल घन द व स ह ध इ य यत Ñ उ स ह दसम ध स ध र य भम नत १० न ण म प सम दल घन द न द य त र य दय ऽ प स ध र य न व त य त इ य हÑ स ध र य न र य दर प त त यत ११ र य द र प व मगत व न त त स य न ड त क दभ व त परगत व न वर यत प त 25
वभ व दय ऽ प थमत स ध र य न त य त इ य हÑ पर य न पर य त मम त न मम त च तद व द वभ व द प र छ द न व त १२ नन तथ प कथम वमल कक वम त ष वभ व द न म य यत Ñ वभ वन द य प रमल ककम प य ष म द य प रमल ककम प य ष म अल कक वम त ष भ षण न त दषणम १३ आ दश द दन भ वस च रण त वभ वन र य द व श ष ण व द क रणय यत नयनम अन भ वनम व भ त य र य द समन तरम व रस द पतय भ वनम स च रण तथ भ त य व त य स यक च रणम वभ व द न यथ स य क रणक य सहक र व कथ य ण म प रस ध क रण- व म य यत Ñ क रण-क य क य -स च र प अ प ह ल कत रस ध वभ व क रण य व त मत १४ नन त ह कथ रस व द त ष म क तभ स इ य यत Ñ त यम न थम य क ह त यत तत स ब लत सव वभ व द सच तस म १५ प णकरस य य च य म ण रस भव त यथ ख डम रच द न स म लन दप व इव क द व द प णकरस स ज यत वभ व दस म लन दह प यथ यथ नन य द वभ व न भ व य भच र भ म लत र व रस तत कथ त ष म क य य व स व ऽ प स य द य यत Ñ 26
स व भ व द य र क य व भव त १६ झ ट य यसम प तद द ष न व त अ यसम प करण दवश त यथ Ñ Ôद घ शर द दक तवदन ब ह नत व सय स न बड नत तनम र प म इव म य प ण मत नत ब जघन प द व द ग ल छ द न यत य थ व मनस स तथ य वप Õ अ म ल वक म भलषत ऽ न म य म ल वक प वभ वम वण न ऽ प स च रण - म स य द न मन भ व न च नयन व फ र द न म च य द व प एवम य प ऽ य म Ôअन क य गत रस Õ इ त वदत य हÑ प र म य ल कक व स तर यतय तथ १७ अन क य य र य द ध न रस भव त स त ददश न दज र म दर य ध ह प र मत ल कक न यक यदश न द स तर य, त म त कथ रस पत मय त रस य त म तय वल णध म क व त अन कत गत व च य नर य तÑ क चÑ श य स दम ण र घव द व पत म १८ दश य न क न व रस य व दक भव त क य थ भ वन न यम प स यपद पदम १९ य द प नन ट ऽ प क य थ भ वनय र म द व पत म मन दश य त तद स ऽ प स यम य एव ग यत 27
न य य वस य त य य भच रत य ह य घट द स न प कद चद त भव त, न य तथ ; त त- म तर ण भ व त य म द ष वभ व दसम ह ल बन मक २० त म न क य Ñ य द रस क य य द वभ व द नक रणक एव य त तत रस त तक ल वभ व दय न त य रन, क रण नत क य नय य गपददश न त न ह च दन पश न त ज यस ख न च कद स भव त रस य च वभ व दसम ह ल बन मकतय व त त न वभ व द नक रण व म य भ य Ñन न य प व स व दन त अस व दनक ल ह न भ व ऽ य य य व त २१ न खल न य य व त न ऽस व दनक ल ऽस भव न प भ व यन स द न दमय व क श प व त क य य वल णभ व न व म न ऽ प २२ वभ व दपर मश वषय व त सच तस म पर न दमय व न स व व द प फ टम २३ न न व क पक न त य हक म यत तथ ऽ भल पस सग य य व वरह न न च २४ स वक पकस व Ñ स वक पक नस व न ह वचन य गय यत, न त रस य तथ स क रतय न च 28
इ य क रम पर त क श न पर श दस भव त २५ त कथय क ग य त वम त प व न पण क र य य ह- त म दल कक स य व स दय रयम त क प न म ण त य स व इ य ह म ण चव ण व व भ न वदष मतम २६ चव ण आ व दनम त च Ô व द क य थ स भ द द म न दसम व Õ नन य द रस न क य त कथ मह ष ण वभ व न भ व य भच रस य ग स न प Õ इ त ल ण क त म य यत न प य चव ण य य न प पच रत य प रस भ नतय चव ण य प न क य व तथ प त य क द च कतय उपच रत न क य व न क य वम पचय त अव य व दक त य व य य जन पण २७ त य रस य आ दश द दल य व द नन य द म लत र य दय रस त कथम य व क श व कथ व ऽख ड व म य ह- र य द नत द य द व य म स भव त अत ऽ य व क श वमख ड व च स य त २८ य द र य दक क शशर र द त र य द व य व क श व न स य त, न च तथ, त द य ग क र त यद म -Ôय प रस न यतय चव ण प न क य तथ प क द च कतय क य वम पक य तद क म यन दव सन प रण त प र य दभ व ऽ प 29
यवह र इ त भ व Õ इ त Ôस ख दत द य ग क र च म क स तश य म धश य द य वष सह म द न म प य ÕÕ इ त च Ôअ भ न ऽ प स म व सन पन तर य दत द य न ग चर क त Õ इ त च न य व क श वमन ग क व त म प र व द त भर व प तन य द ड त द य द व य ख ड वम र य दय ह थमम क कश त यम न सव ऽ य क भ त फ र त एव रसत म प त तद म Ô वभ व अन भ व स वक य भच रण त यम न थम ख डश य यख डत म Õ इ त Ôपरम थ त वख ड एव य व द त स त वव दत य Õ इ त च अथ क त वभ व न भ व य भच रण इ यप य वभ वम हÑ र य धक ल क वभ व क यन यय य ह ल क र म दगतर तह स द न म धक रण न स त दय त एव क य न य च नव शत स त Ô वभ य त आ व द क र दभ वय य य त स म जकर य दभ व ए भ Õ इ त वभ व उ य त तद भ ह रण Ñ त द व ह प म त Ôश द प हत प त न ब व षयत गत न य नव क स द न स धन व न म यत Õ इ त आल बन पन य त य भ द व भ म त आल बन न यक द तम ल य रस म त म त २९ 30
आ दश द न यक तन यक दय अथ य य रस य य वभ व स त व पवण न व यत त न यक त द न हÑ य ग क त क ल न स क पय वन स ह द ऽन र ल क त ज व द यश लव न त ३० द क र श ल स तम एवम दग णस प न न त न यक भव त ध र द ध र त तथ ध रल लत ध र श त इ ययम थम त भ द ३१ प म त ध र द अ वक थन म व न तग भ र मह स व थ य नग ढम न ध र द ढ त क थत ३२ अ वक थन ऽन म घ कर मह स व हष श क न भभ त वभ व नग ढम न वनय छ नगव ढ त ऽ ग क त नव हक यथ Ñ र मय ध र द अथ ध र त Ñ म य पर च ड पल ऽह क रदप भ य आ म घ नरत ध र ध र त क थत ३३ यथ Ñभ मस न द अथ ध रल लत Ñ न त म दर नश कल पर ध रल लत य त कल न य दक यथ Ñ र व य द व सर ज द अथ ध र श त Ñ स म यग ण भ य न ज दक ध र श त य त ३४ 31
यथ Ñ म लत म धव द म धव द एष च श ग र द प व भ द न हÑ ए भद णध न क लशठ प भ त ष डशध त त ष ध र द द न य क द णध न क लशठ व न ष डश क र न यक एष वन कम हल स समर ग द ण क थत ३५ य चत भ तष न यक स त य न र ग द णन यक यथ Ñ न त त त क तल रस त, व र ऽ गर ज वस - त र रय जत कमलय, द व स च इ य त प रस दर त मय व य व पत द व न तप म ढमनस थत न डक क त ग अ प न श क त ज त ऽ प न ल जत द ष ऽ प द ष ऽ प म य व व क थत ध न यक ३६ यथ ममÑ श ण व य म ख वच बत मह य त सम प, तत प द न त तय, सप द त ध य सह स म य क च वध त म मतय ब प स ज य सख! य त त स क त क वतन त क प ऽ प व म व अन क ल एक नरत Ñ एक य म व न यक य म स ऽन क लन यक यथ Ñ अ म क स ख! व सस न चर, व यक न वल, 32
न व ग त त न ह सत, न व त, क मद क व य ऽ प जन वद त स भग ऽ य य य न यत न पत त व मयत म य मह द थतम Ñशठ ऽयम क ब भ व य द श तब हरन र ग व यम य ग ढम चर त ३७ य प नर क य म व न यक य ब भ व य र प न यकय ब हद श त न र ग ऽ य य न यक य ग ढ व यम चर त स शठ यथ Ñ Ôशठ य य क च म णर णतम क य सहस यद श ल य न व श थलभ ज थरभव तद त व च घ तमध मय व हवच - वष ण घ ण त कम प न सख म गणय त Õ एष च व य द मम यम धम व न उ न यकभ द व र श थ च ३८ एष म ष डशभ द न म अथ स ग द त ष सह य न हÑ दर न व त न य य स गक तव त क च णह न सह य एव य प ठम य ३९ त य न यक य बह य प न स गस गत इ तव ऽन तर न यकस म यग ण क चदन प ठम न म सह य भव त यथ Ñर मच द न स व दय अथ श ग रसह य Ñ श ग र ऽ य सह य वटच ट वदषक य 33
त वट Ñ भ नम स नप ण क पतवध म नभ जन श ४० आ दश द म ल क ररजकत ब लकग धक दय स भ गह नस प ट त ध कल कद श व श पच रक शल व म मध र ऽथ बहमत ग य म ४१ च ट स एव क स मवस त भध कम वप व शभ ष ह यकर कलहर त व दषक य त वकम ४२ वकम ह य द अथ च तन सह यम हÑ म य दथ न च त य Ñ अथ त व प दय य व सह यकथन त व -Ôम व च भय व प सख त य थ च तन Õ इ त क न च ल ण क तम, तद प र ऽथ च तन प यल ण करण ल यत यम, न त सह यकथन करण Ôन यक य थ च तन म सह य Õ इ य ऽ प न यक य थ त एव स व त यद य म ÑÔम ण ल लत श ष म व य स य Õ इ त, तद प वल णकथन न व ल त य ध रल लत य म म य थ च तन पप ग त थ म न च थ च तन त य म सह य, क त वयम व स प दक ; त य थ च तन भ व त अथ त प रसह य Ñ Ñत दवर ध व मनश ढ श ढ कर त ल छ कर त ल छ भ भ र शक रक ज ४३ 34
मदम ख त भम न द क लत य स य स ऽयमन ढ त र य ल शक र इ य ४४ आ श द म क दय त श डव मन कर तक ज दय यथ र व य म Ñ न वष वर म न यगणन भ व दप य प Ñ म त क च कक च क य वश त स दय व मन पय त य भ न ज य स श न न कर त क त क ज न चतय व य त शनक र म ण श कन शक र म छक टक दष स अ य ऽ प यथ दश न त य अथ द डसह य Ñ द ड स क म र ट वक स म तस नक द न ह द ड प म ऋ व प र धस य वद त पस तथ वद त पस तथ धम ४५ वद व द वद, आ म वद व अ चÑ उ म प ठमद Ñ आ श द म प र हत दय Ñम य वट वदषक तथ शक रच ट अधम प रक त त ४६ आ श द ब लकग धक दय अथ स ग दत न वभ गगभ ल णम हÑ नस थ मत थ तथ स द शह रक 35
क य य ध दत द य प तथ वध ४७ त क य य दत इ त ल णम त Ñ उभय भ वम न य वय वद त च रम स क त क य नस थ त त स म त ४८ उभय र त य न षत यद तक षत मत थ थ भ ष क य य स क र मत थ क य व षतस द शह र स द शह रक ४९ अथ स वकन यकग ण Ñ त Ñ श भ वल स म ध य ग भ य ध य त जस ल लत द य म य स वज प ष ग ण ५० श रत द त स य मह स ह ऽन र गत न च घ ण धक पध यत श भ त त वद ५१ त न र गत यथ Ñ अहम व मत मह पत र त सव क त व च तयत उदध रव न नग शत वभव न य वम नन व चत एवम यद प अथ वल स Ñ ध र ग त वल स स मत वच यथ Ñ त ण क तजग यस वस र ध र त नमयत व ग तध र म 36
क म रक ऽ प ग रव ग त दध न व र रस कमयम य त दप एव स भ व यन ग म ध य प रक त तम ५२ ऊ म द हरणम भ श क धहष ग भ य न व क रत यथ Ñ आहत य भष क य वस य वन य च न मय ल त त य व प ऽ य क र व म यवस य दचलन ध य व न मह य प ५३ यथ Ñ त सर ग तर प ण ऽ मन हर स य नपर बभ व आ म र ण न ह ज त व न सम धभ द भव भव त अ ध प पम न द य य पर ण यत ण यय ऽ यसहन यय ऽ यसहन त ज सम द तम ५४ व व षय म ध रत त छ ग रच त ल लतम द न स यभ षणम द य श म य समत ५५ एष म द हरण य न अथ न यक भ द व य स ध रण त न यकस म यग ण भ व त यथ स भव य ५६ न यक प नन यकस म यग ण य ग द भय थ स भव य भव त स च व अ य स ध रण त वध त व Ñ वनय ज व दय ग हकम पर प त त व य 37
यथ Ñ Ôल ज प ज पस हण इ परभ ण पव स इ त Ñ अ वणअद म ध इ ध ण ण घर कल इ (ल ज पय स धन न परभत न पप स न अ वनयदम ध न ध य न ग ह कल ण ) स ऽ प क थत भ द म ध म य ग भ त ५७ थम वत ण य वनमदन वक र रत व म क थत म द म न सम धकल ज वत म ध ५८ त थम वत ण य वन यथ मम त तप द न म Ñ म य य थम नम त जघन, व जय म दत दर य य दर च र मल तक न ज व ध व त क दप प रव य न तनमन र य भ ष ण - द ग न व पर पर वदधत नल ठन स व थम वत ण मदन वक र यथ मम भ वत प रणय Ñ द स लसम थर भ व पद नय त न त प र, न म हस त ण कलयत य ण क म प क च वगभ रव मलव प मन भ षत, स भ गम द त यकथ म ल पय त सख म रत व म यथ Ñ Ô मध दद त, क त न ल पम भ षत, श य य प रव य त त, बल द ल गत व पत 38
नय त ष सख ष व सभवन नग त म व हत, ज त व मतय व स त मम य नव ढ य Õ म न म दय थ Ñ Ôस प य थम पर धसमय स य पद श वन न ज न त स व म गवलन व स स चनम व छ र छकप लम लग लत पय तन पल ब ल क वलम व र द त ल ठ ल ल लक र भ सम धकल ज वत यथ Ñ प न कथनम अथ म य Ñ Ôद स लसम थरम -Õ इ य क अ सम धकल ज वत व न प ल ध य र तव मत य व छ वश षव य म य व च स रत ढ मरय वन ईष ग भवचन म यम डत डत मत ५९ व च स रत यथ Ñ Ôक त तथ कथम प थत म ग य च त य म तमन भवय रत ष त क जत यन वद रन कव र श य यत ग हकप तशत य थ य Õ ढ मर यथ व द हरण ढय वन यथ ममÑ Ôन ख जनग जन, सर सज य थ प ण य, व ज क रक भ व मकर म य न त ग छत 39
एवम य प अथ ग भ Ñ क त क चनच पक त न धव ण स ध य दन, म र द वरद मस दरवप त य कट छट Õ मर ध ग ढत य सम तरतक वद भ व नत दर ड ग भ तन यक ६० मर ध यथ Ñ Ôध य स य कथय स यस गम ऽ प व धच टकशत न रत तर ष न व त ण हत त कर य ण स य शप म य द क चद प मर म Õ ग ढत य यथ Ñ Ôअ य नत तनम र नयन स द घ, व व व ततर वचन तत ऽ प म य ऽ धक तन रन नग न त ब म द ग त कम प च तय वन य Õ सम तरतक वद यथ Ñ Ô व च ब ल व चदग प क कम लन व च च ण र व चद प च स ल कपद वल भ ग भ ग रलकप तत श ण क स म य सव व थ कथय त रत छदपट Õ भ व नत यथ Ñ Ôमध रवचन स भ ग क त ग लतज न - 40
रभसर चत र ग य स म ह सवब ध भ असक दसक फ र फ र रप ग वल कत - भ वनजय स प च ष कर त सह यत म Õ व प ड यथ Ñ Ôध य स य कथय स-Õइ य व आ तन यक यथ Ñ व मन भ ग रय लक, स तलक भ ल वल सन क, ण श! टत पय धरतट ह र प नय जय इ य व स रत वस नसमय स प ण च नन प त न तथ व ज तप लक प नम हनम Õ म य ग भय भ द तर य हÑ त ध र च यध र च ध र ध र त ष वध त म य ग भ त Ñ य स सव य म य ध र दह ष ६१ ध र ध र त दत रध र प ष भ प त म य ध र यथ Ñ Ôतद वतथमव द य मम व य त यजनप रभ य दक ल दध न मद धवस तम ग क मन म डन - ज त ह सफल व व लभ ल कन न Õ 41
म य व ध र ध र यथ Ñ Ôब ल! न थ! वम च म न न! ष, र ष मय क क त, ख द ऽ म स, न म ऽपर य त भव न सव ऽपर ध म य त क र द ष ग द न वचस, क य त त, न व त मम, क तव म, द यत, न म यत त Õ इयम व ध र यथ Ñ त य यथ Ñ Ôस ध मन रथशत तव ध त! क त स व थत मन स क मह वर य अ म कम त न ह क दह वक श- त म क त चरणप त वड बन भ Õ ग भ य द ध र व छ नक प क त तद ६२ उद त स रत त दश य य दर न ब ह Ôएक सनस थ त प र त य म दरत - त ब ल नयन छल न रभस ष ऽ प स व नत आल प ऽ प न म त प रजन य प रय य तक क त य पच रत त रय क प क त थ क त Õ ध र ध र त स ल ठभ षत ख दय यम म ६३ अम न यकम यथ ममÑ 42
इ यन वत त Ôअनल क त ऽ प स दर? हर स मन म यत सभम क प नरल क त व स त नखर त त य Õ तज य डय द य Ñ अ य अध र यथ -Ôश ण व य म ख -Õ इ य अ च सव Ô ष Õ Ñ य क त अ प ध क न य प व न यक णय त ६४ त अन तर ष भ द न यक यथ Ñ Ô व क सनस थत यतम प दप य दर - त Ñ यथ Ñ द क य नयन पध य व हत ड न ब ध छल ईष तक धर सप लक म लस म नस - म तह सलस कप लफलक ध त ऽपर च ब त Õ म य ग भय भ द त म दश क त त म ध व क व त न य व य भ द य दश ६५ परक य ध पर ढ क यक तथ य द नरत य ढ क लट ग लत प ६६ Ô व म न सत ऽ यस य त, मन ज सप जन, र गतद वत नयनय र ह लह य तर त दर दयम ज ल कमध न भ गभ व न त, 43
व द ध मध र ब धर सक! यथ ऽयम म Õ अ ह मम प रण त न छ दन दद त तय व य व न त व लभ व त व द ध मध र ब धर सकतय मम व लभ ऽस य द य य थ वश द य परन यक वषय र त त यत क य वज त पयम सल ज नवय वन अ य प य व परक य वम यथ म लत म धव द म ल य द ध र कल ग भ य य स म यन यक ६७ नग ण न प न न र य त ग ण व प व म सम ल य स र ग दश य ह ह ६८ क मम ग क तम प प र णधन प नरम म न स रय द ष प न स ध नक य ६९ त कर प डक म ख स ख धन तथ ल गन छ नक म अ य य ण व लभ ७० एष प मदन य व प प स य न र गण र य व वर य रतम य स दल भम ७१ प डक व तप व द छ न छ न य क मय त त छ नक म त र गह न यथ लटकम लक द मदनम जय द र यथ म छक टक द वस तस न द प न Ñ अव थ भभ व य व त ष डशभ दत व ध नभत क त ख डत थ भस रक ७२ कलह त रत व ल ध षतभत क 44
अ य व सकस ज य रह क ठत तथ ७३ त Ñ क त र तग ण क न जह त यद तकम व च व म स स य व ध नभत क ७४ यथ Ñ Ôअ म क स ख व सस -Õइ य द प म त य य य अ यस य ग च त स ख डत त क थत ध र र य कष यत ७५ यथ Ñ Ôतद वतथमव द -Õइ य द म थ Ñ अ भस रयत क त य म मथवश वद वय व भसर य ष ध र भस रक ७६ न च म ऽवग छ त यथ लघ त क ण यथ च क त स म य नप ण तथ नम भग य वद र भद त क च द त स द दश Ôउ करक कण य मद, ब ढ म खल, य न तप दत म खरय म ज रय म कत आर ध रभस मय यस ख! ड भस र सव, च ड ल त मर वग ठनपट प वध वध Õ स ल न व ष ग ष म क क त वभ षण अवग ठनस व त क लज भसर द ७७ व च वलव ष त रण न प रक कण म द म रवदन य य भसर द ७८ 45
मद ख लतस ल प व म फ लल चन आ व ग तस च र य य भसर द ७९ त Ôउ म Õ इ य द अ यय ऊ म द हरणम स ग द भस र थ न न क य त Ñ व ट भ नद व लय दत ग ह वनम म ल प च मश श न च न द न तट तथ ८० एव क त भस र ण प ल न वन दन थ न य तथ व त छ न क चद य ८१ च टक रम प णन थ र ष द प य य प पमव न त कलह त रत त स ८२ यथ मम त तप द न म Ñ यथ Ñ Ôन च ट वण क त, न च श ह र ऽ तक व त, क त य यह तव नजसख व च ऽ प दर क त प द त व नप य त णमस ग छ मय म ढय प ण य मव य ह त! सहस क ठ कथ न प त Õ य क व प स क त य य न य त स न धम व ल ध त स य नत तमवम नत ८३ उ द त! य म य म य त तथ प न य त य ऽत परम प ज व ज वतन थ भव य Õ न न क य वश य दरद श गत प त 46
स मन भवद ख त भव षतभत क ८४ यथ Ñ त ज न थ प र मतकथ ज वत म त य दर भ त म य सहचर च व क मव क म ग ढ क ठ ग ष दवस व ष ग छ स ब ल ज त म य श शरम थत प न व य प म Õ क त म डन य य स जत व सव म न स त व सकस ज य दत यस गम ८५ यथ र घव न द न न टक Ñ वदर क य र क, करय ग र वलय - रल, ग व व भरणल तक य कमनय नव म क म क व लम य म य व वरचय - न न प य प य बहतरमन ग सव वध Õ Õ आग त क त च ऽ प द व न य त य य तदन गमद ख त वरह क ठत त स ८६ यथ Ñ Ô क यय कय चदथव स य मम जत, क व क रणग रव कम प, य न गत व लभ इ य ल य म ग श करतल व य य व ब ज द घ न सत, चर च दत, प प ज Õ इ त स व श तशतम मम य धम व प ण चत र धक श तय त शत य न यक भ द ८७ 47
इह च Ôपर य क यक य ढ स क त प व वरह क ठत प दष - क दन सह भसर य व भस रक क त ऽ प स क त थ नम न यक व ल ध इ यव थ व नय र व ध न यय रव थ तर य ग त Õ इ त क त यथ Ñ व चद य यस कय म स ल य ष यत Ôन खल वयमम य द नय य पब त च प त च य सक रह व म वट! वटपमम दद व त य भव त यत स श र य य ग तव कतव कम हत व थ न त हप लवप पकण प र नन जन व दत भ व यल क रप रप रतम व कण य मम Õ Ôम ह पह सत मव लन द व तर स न क लक कमथ म न म वस तम पगत न ध न त य शठ! क लर ष मह वय द Õ Ôइ त ग दतवत ष जघ न फ रतमन रमप मक सर ण वण नय मत न क तम य समम सत ब ह ण च ष च Õ इय ह व य प षवचन न कण पलत डन न च ध रम यत ध रम य त ध र ग भत भ स क ण एवम य ऽ य म त न यक इतर अ यस य त न व तरश कय ८८ अथ स मल क र Ñ य वन स वज त स म व श तस यक अल क र त भ वह वह ल य ऽ गज ८९ श भ क त द म ध य च ग भत 48
औद य ध य म य त स व य रय ज ९० ल ल वल स व छ व व क कल क चतम म ट यत क ट मत व म ल लत मद ९१ व त तपन म य व प क त हलम ह सत च कत क ल र य दशस यक ९२ वभ वज भ व दश प स भव य प प व भ व दय ध य त दश न यक न म प स भव त क त सव ऽ यम न यक त एव व छ वश ष प ण त त भ व Ñ न व क र मक च भ व थम व य ९३ ज मत भ त न व क र मन स उ म वक र भ व यथ Ñ अथ ह व Ñ यथ Ñ अथ ह ल Ñ Ôस एव स र भ क ल स एव मलय नल स व यमबल क त मन ऽ य दव यत Õ न द वक र त स भ ग छ क शक भ व एव पस ल य वक र ह व उ यत ९४ वव वत श लस त प भ वम ग फ र लकद बक प स च क त च तर ण त थ म ख न पय त वल चन न Õ ह ल य तसम ल य वक र य त स एव त 49
स एव भ व एव अथ श भ Ñ Ôतह स झ पउ बहए स य ग व भम सअल स सइ अम भ व ह इ चर जइ सह ण प Õ (तथ त य झ ट त व व व सव ग व म सकल स श यतम धभ व भव त चर यथ सख न म प ) पय वनल ल यभ ग र गभ षणम ९५ श भ Ñ त य वनश भ यथ Ñ एवम य प अथ क त Ñ यथ Ñ अथ द Ñ Ôअस भ त म डनम गय रन सव य करण मद य क म य प प य त र म ब य पर स ऽथ वय प द Õ म मथ म ष ण त व त ण श भ व क त यत Ôन ख जनग जन -Õ इ य Ñस व क तम मथ य यत त क तर व त व त ण द र य भध यत ९६ यथ मम च कल न मन टक य च कल वण नम Ñ Ôत य य वल स सम धकल व यस पद ह स 50
अथ म ध य म Ñ धर णतल य भरण य वजनमनस वश करणम Õ सव व थ वश ष ष म ध य रमण यत यथ Ñ Ôसर सजमन व श वल न प र य म लनम प हम श ल म ल म तन त इयम धकमन व कल न प त व क मव ह मध र ण म डन न क त न म Õ अथ ग भत Ñ न स वस व ग यम Ñ यथ Ñ सम सम ष बत बन र प अथ द य म Ñ द द शन क त द स क व त य षत Õ यथ Ñ Ôन त प ष गर वतन त न य ग भ ग र, अथ ध य म Ñ Ñऔद य वनय सद ९७ न स प त त वणत स म फ ट ऽ य ग स क त गभ ग ह गव ववर य प रत य ब ह स य व म भ य छ त पर पय ण ल चन Õ म म घन ध य मन व रच चल यथ Ñ वलत गगन र र वख डकल शश, दहत मदन, क व म य पर ण वध य त 51
अथ ल ल Ñ मम त द यत य त त जन यमल वय क लमम लन न व व य जन न च ज वतम Õ अ ग व ष रल क र म भव चन र प ९८ त य जत ल ल य य न क त वद यथ Ñ म ण ल य लवलय व ण ब धकप द न अथ वल स Ñ यथ Ñ हर न क रण प त ल लय प व त जगत य न थ न सन द न म खन दकम ण म ९९ वश ष त वल स य द स दश न दन Ôअ तर कम प व वभव तव व च यम ल सत व मम यत य त रस वक वक रमप तध य म च य क वज य म मथम वर स त Õ अथ व छ Ñ यथ Ñ त क य क परचन व छ क तप षक त Ô व छ भ नपन वध तम गम त ब ल त वशद वल सन न म व स त तन व व म वत य न क प य द क स म ष ण न श य Õ अथ व व क Ñ व व क व तगव ण व त न ऽ यन दर १०० यथ Ñ Ôय स स य प स ण न सरण द ष न व पर, 52
य ण न वरमप य त, न प न स प ण य अ य त भमत ऽ प व त न व धय स नष ध मक- त ल य वल ण क तय व म स द त त Õ अथ कल क चतम Ñ यथ Ñ मतश क दतह सत स ध म द न म स कय कल क चतमभ तमस गम दज ष त गम दज ष त १०१ Ôप णर धम वर धतव छ भ स न मध र मतगभ क मन म क त करभ ह र श क दत च स ख ऽ प Õ अथ म ट यतम Ñ त वभ वत च व लभ य कथ दष म ट यत म त ह कण क ड यन दकम १०२ यथ Ñ Ôस भग! व कथ र भ कण क ड तल लस उ ज भवदन भ ज भन य ग न स गन Õ अथ क ट मतम Ñ क श तन धर द न ह हष ऽ प स म त आह क ट मत न म शर कर वध ननम १०३ यथ ÑÔप लव प म तस यसप द व यधर ब बमभ अथ व म Ñ पय क ज स ज व त य त रल लवलय न कर ण Õ वरय हष र ग द द यत गमन दष 53
अ थ न व म द न व य स व म मत १०४ यथ Ñ Ô व य त ब ह क तमसम वभ षय भ ल ऽ जन श ल कप ल तलक क त Õ अथ ल लतम Ñ स क म रतय ग न व य स ल लत भव त यथ Ñ Ôग तरकलन प र न न द सल लतन त तव मप दप अथ मद Ñ इतरदन तल लम दध न पदमथ म मथम थर जग म Õ मद वक र स भ यय वन वल पज १०५ यथ Ñ Ôम गव म ह कप लतल चक त अथ व तम Ñ क त वह त ल खत मम म जर त अ य प क न खल भ जनम श न व र न च व त व पथ र तर य Õ व यक ल ऽ यवच डय व त मतम यथ Ñ Ôदर गत न क शल प न व च स मय क चत अथ तपनम Ñ यथ ममÑ पय ण त नयन त य कथय बभ वत सव म Õ तपन य व छ द मर व ग थच तम १०६ Ô स म च त भ तल वल ठ त, व म ग म ल कत, 54
द घ र द त, व प यत इत म भ ज व लर म क च, णसम न! क तवत व न ऽ प त स गम, न व छ त, न य छ त प नद ध व ध त म प Õ अथ म यम Ñ अ न दव य प छ त त य प व त न व लभ य प र म य त वव द भ १०७ यथ Ñ क म त? व व म? स त क न र पत? अथ व प Ñ न थ! म क कण य त य ष म फल फलम Õ भ ष ण मध रचन म य व वगव णम रह य य नम ष च च व प द यत तक १०८ यथ Ñ Ôध म लमध म कलय त तलक तथ ऽसकलम क च द त रह य च कत व व वल कत त व Õ अथ क त हलम Ñ र यव त सम ल क ल लत य क त हलम यथ Ñ Ô स धक ल बतम प दम य क च वर गम व अथ ह सतम Ñ उ स ल ल ग तर गव दल क क पदव तत न Õ ह सत त व थ ह स य वन दस भव १०९ यथ Ñ Ôअक म द व त व ग जह स य दय प न न न स नब ण ऽ य व र यम ध त त 55
अथ च कतम Ñ क त ऽ प द यत य च कत भयस म यथ Ñ Ô य त चलशफर वघ टत व म र तशयम प व म य अथ क ल Ñ य त! सभमह! वन प ह त ल ल भ कम स त क रण त य वह र सह क त न डत क ल यत ११० यथ Ñ Ô यप हत ल चनत म ख नल रप रय त कल प पज रज पय धर ण र स क चद मन य जघ न नतप वर तन Õ अथ म ध क यय रन र ग गत न- व दश य त ड स म ख न व प य त छ न व म त व त त प य त यम १११ बहध प य म न प म दम दमध म ख म ख सग द वर क च य य ण भ षत ११२ अ य व त त श स वध न च त कथ म श ण य य द य ब ल न र गण ११३ अथ सकल न म प न यक न मन र ग गत न- चर य स वध थ न य य बह म यत वल चनपथ च य न ग छ यनल क त ११४ व प प क तलस य नस यम यपद शत ब हम ल तन न भप कज दश य त फ टम ११५ आ छ दय त व ग य य प रच रक न 56
व स य य म ष बहम न क र त च ११६ सख म य ग ण न त वधन दद त च स व प त द ख ऽ य द ख ध स ख स खम ११७ थत पथ श य प य त दरत आभ षत प रजन स म ख मर व य म ११८ य क चद प स व य क त ह सत म ध कण ण क ड यन त कबर म स यम ११९ ज भत फ टय य ग ब लम य च ब त भ ल तथ वय य य रचय लक य म र १२० अ ग ण ण लख त सकट नर त दश त व धर च प त यमध म ख १२१ न म च त च त द श न यक य यत यत आग छ त ग ह त य क य य ज न क न चत १२२ द कम प क त न ध व ग म हर त न य य त त ग वय ग म लन क श १२३ म यत बह त छ ल त य म यत यम थ य य पम य न स न प रवत त १२४ वक र न स वक न य स म ख च धग छ त भ षत स न त न ध मन र नत बन १२५ एत व धकल ज न च त न नव य म य ड न म य य सम न प ण त १२६ 57
अ य य ग भ य तथ य व रय षत द यथ Ñ Ôअ तकगतम प म मयमवल कयत व ह त! व प सरसनख तल तम व क त भ ज म लम Õ तथ Ñ ल य थ पन न ध व त म दभ षत १२७ द य Ñ दत स षण न य भ व भ य र यत द य सख नट द स ध य तव शन १२८ ब ल जत क श प य वय तथ क रजक भ त श पन च क र द आ दश द ब लकग धक भ तय त सख यथ ÑÔ स म च तÑÕ इ य द वय दत यथ ममÑ दत ग ण न ह Ñ Ôप थअ पआ सओ बअ ल छ अ स ज स त कम ण ण मण व व रओ इध अ थ धर घणरस पअ त ण Õ (प थक पप सत इव ल यस य स त कम य न मन ग प व रक इह त ग ह घनरस पबत म ) एत न यक वषय न यक न म प द य भव त कल क शलम स ह भ त म त १२९ म ध य नम व न व न व मत च त त ण एत अ प यथ च य द म धमम यम १३० 58
एत द य अथ तन यक Ñ ध र त प पक र यसन तन यक यथ र म य र वण अथ पन वभ व Ñ त चÑ उ पन वभ व त रसम पय त य १३१ आल बन य च द शक ल दय तथ च इ य श द पभ षण दय क ल द य दश द च च दनक कल ल प मरझ- क र दय त च दय यथ ममÑ Ôकरम दयमह धर तन ग लततम पटल श क नव य वक सतक म द ण वच ब ययममर श दश म ख स ध श Õ य य य रस य पन वभ व स त व पवण न व यत अथ न भ व Ñ उ क रण व व ब हभ व क शयन १३२ ल क य क य प स ऽन भ व क यन यय य खल ल क स त दच द भ व व र ल बन पनक रण र म द र त र य दक ब ह क शयन क य म य यत, स क यन यय प नरन भ व क प नरस व य हÑ उ ण मल क र अ गज वभ वज १३३ त प स वक भ व तथ च पर अ प त प अन भ व व प त य य य रस य न भ व स त व पवण न व यत त स वक Ñ 59
वक र स वस भ त स वक प रक त त १३४ स व न म व म व म क शक र क न तर धम स वम व व भ न अ यन भ वत Ôग बल व य य नÕ इ त श ष क त इ य हÑ त Ñ यथ ममÑ त भ व द ऽथ र म च वरभ ग ऽथ व पथ १३५ व व य म लय इ य स वक म त त भ त घ त भयहष ऽऽमय द भ १३६ वप ज ल म व द र तघम म द भ हष तभय द य र म च र म व य १३७ मदस मदप ड व वय ग द वद र ग ष म द य क प ग य व पथ १३८ वष दमदर ष व ण य व ववण त अ न व व र धद ख हष जम १३९ लय स खद ख य च न नर क त तन पश द य दरम क लत ह त! नयन उद च म च ज त जडत म गम खलम कप ल घम वम परत श ष वषय मन स न द प श त झ ट त परमम Õ एवम यत अथ य भच रण Ñ 60
वश ष द भम य न चरण य भच रण थ य य म न नम न य श च त द १४० थरतय वत म न ह र य द नव द दय दभ व तर भ व य म भम य न चरण य भच रण क य त! क त इ य हÑ त नव द Ñ नव द व गद य ममदजडत औ यम ह वब ध व न प म रगव मरणमलसत मष न व ह थ औ स य म दश क म तम तस हत य धस सल ज हष स य वष द सध तचपलत ल न च त वतक १४१ त व न पद य द न व द व वम ननम द य च त न सव व य व सत दक त १४२ त व न नव द यथ Ñ अथ व ग Ñ Ôम क भव ल क र पध नरचन थ न द ण वत श ख ऽय ह त! च ण क त मय Õ आव ग स म त वष ज प डत गत उ प तज तत ग, ध म क लत नज १४३ र ज व वज द त श न ग दय जनम गज द त भक प द, प व क लत नल त १४४ इ ष, श च ऽ न य य यथ यथम त श ज यथ Ñ 61
Ôअ य म य म त व दन न प स ऽनव य भरत ज यत क पदहन च ष तत स दध शम द त रक म Õ एवम यद म अथ द यम Ñ द ग य रन ज य रन ज य द य म लनत दक त १४५ यथ Ñ Ôव ऽ ध प तर ष म चकगत, थ ण वश ष ग ह, अथ म Ñ क ल ऽ यण जल गम क श लन व स य व त प न य स चतत ल ब दघ टक भ न त पय क ल व गभ भर लस नजवध र र द त Õ ख द र य वग य द स न दक म यथ Ñ Ôस प र प रसर ऽ प शर षम अथ मद Ñ स त जव चत र ण पद न ग व ग त यम त कय द यसक व ण र म ऽ ण क तवत थम वत रम Õ स म ह न दस भ द मद म पय गज १४६ अम न च म श त म य हस त ग य त अधम क त प प ष व र द त १४७ यथ Ñ Ô तभ सरक ण गत न व व यरचन रमण य अथ जडत Ñ ग ढस चतरह यसह स स व वव त प रह स Õ 62
अ तप ज डत य द न दश न त भ अ न मषनयन नर णत ण भ व दय त १४८ यथ मम क वलय च रत क तक य - अथ त Ñ Ôणव रअ त ज अज अल अ ण ण ण हदसजलम थर द ठ आल खओ पअ वअ खणम त थ स ठअ म अस ण Õ (क वल त वय गलम य य न हतसजलम थर आल य प त मव णम त स थत म स गम ) श य पर ध दभव भव च ड वम त त व द शर क पतज न त डन दय १४९ यथ Ñ Ô ण यसख सल लप रह सरस धगत - अथ म ह Ñ ल लत शर षप पहनन र प त य त यत वप ष वध य त तव श म प पत पतत शर यक डयमद ड इव ष भ ज Õ म ह व च त भ तद ख व ग न च तन म छ न नपतन मण दश न दक त १५० यथ Ñ Ôत भष ग भव ण व म ह न स त भयत य ण म अ तभत यसन म हत क त पक र व र तब भ व Õ अथ वब ध Ñ न पगमह त य वब ध तन गम 63
ज भ गभ गनयनम लन ग वल कक त १५१ यथ Ñ Ô चरर तप रख द न स ख न अथ व न Ñ चरमम प श य व प व म व ब अप रच लतग क व त न य ण - म श थलभ जच षभ द त य Õ व न न म प त य वषय न भव त य क प व गभय ल नस खद ख दक रक १५२ यथ Ñ Ôम म क श ण हतभ ज नद य षह त - अथ प म र Ñ अथ गव Ñ ल ध य त कथम प मय व नस दश न न प य त न न खल बहश न थल द वत न म थ ल त कसलय व ल श पत त Õ मन प वप म र ह व शन दज भ प तक प व दफ नल ल दक रक १५३ Ôआ भ म र सत रम च ल ल ज क रब ह र गम फ न यम न प तम पग न मस वप म रणम शश क Õ गव मद भ व व स क लत दज स क लत दज अव स वल स गदश न वनय दक त १५४ त श य गव यथ Ñ 64
अथ मरणम Ñ Ôध त य ध य वदह त वद य कम य ध य न स म ण मम त क न स यत म Õ शर म रण ज व य ग ऽ गपतन दक त यथ Ñ Ôर मम मथशर ण त डत द सह न दय नश चर अथ ल यम Ñ ग धव धरच दन त ज वत शवस त जग म स Õ आल य मगभ ज य ज भ ऽऽ ऽऽ सत दक त १५५ यथ Ñ Ôन तथ भ षय य ग न तथ भ षत सख म अथ मष Ñ ज भत म हर स न ब ल गभ भर लस Õ न द प पम न द रमष ऽ भ न व त न र ग शर क प भ ग ज न दक त १५६ यथ Ñ य च र य म प य न व य त म त अथ न Ñ न व व दष य य म श हमह तम च त स म लन न म लममद दज ज भ म लन व सग भ ग दक रणम १५७ यथ Ñ Ôस थ क नथ कपद वत म थर रम अथ व ह थ Ñ न ध म लत स ल खत व त म द Õ 65
भयग रवल ज द ह ष क रग रव ह थ य प र तरस य यथ वभ षण वल कन दकर १५८ यथ Ñ Ôएव व द न द वष प पत रध म ख अथ स यम - ल ल कमलप ण गणय म स प व त Õ इ नव र स य क ल प स ह ण त च त प वर व दद घ न सत दक त १५९ Ôयथ Ñ Ôय क म रहर स एव ह वर ÑÕ इ य द Õ अ यत क य क शक र ण रस य ध य म य, त सनधम य ग व - य भच रभ व य प रसश दव य व न गत थ म त यम अथ म द - यथ ममÑ अथ श क Ñ च स म ह उ म द क मश कभय द भ अ थ नह स दतग त लपन दक त १६० Ô त र फ! भवत मत सम त त ण धक यतम मम व त कम? (झ क रमन भ य स न दम ) Ô ष कम म त सख! कथय श त म क क यव य त क त ऽ त च क श यम Õ पर य मद ष श क ऽनथ य तक णम 66
अथ म त Ñ यथ ममÑ अथ म त Ñ व व य क पव वय प ल ल क क ऽऽ ऽऽ यश षक त १६१ Ô ण श न हतनखर व गक ष प त ज त त क रचय त चर च दन ल पन न ध ल मसक दधर द द त वघ त म ग य च कतम भत ष व प त Õ स श न च त सम नयन दक त सम नयन दक त म त प व न भ त थ वषय नम यत वषय नम यत १६२ Ôम य सकपट क च व प ण त वल चन कम प नमन तय वज भतत रकम मतम पगत म ल व सल जमव चत क वलय श म र म र मर म तद ननम Õ न तम ग न स य द रथ नध रण रण म त म रत ध तस त ष बहम न त व १६३ यथ Ñ Ôअस शय प र ह म यद य म य म भल ष म मन अथ य ध Ñ सत ह स द हपद ष व त ष म णम त करण व य Õ य ध व र दव व त भ म छ क पन दक त त भ म छ क पन दक त 67
त द हमय व भ म छ दय श यमय व उ क पन दय प म द हरणम अथ स Ñ नघ त व द क स क प दक रक १६४ यथ Ñ Ôप र फ र म न वध टत रव स र गन स वल ल य अथ ड Ñ अथ हष Ñ उप यय क पतप णप लव सख जन य प वल कन यत म Õ ध य य भ व ड वदन नमन दक दर च र त यथ Ñ Ôम य सकपटम ÑÕ इ य द हष व व म न स द ऽ ग द दकर १६५ यथ Ñ Ôसम य प य चर पत म ख नध नक भ य यथ व दग त अथ ऽस य Ñ म द शर र बभ व न मन पय ध र ददयम छ त यथ Õ अस य यग ण न म य दस ह ण त न म य दस ह ण त द ष ष वभ द व ध गत दक त १६६ यथ Ñ Ôअथ त प ड तनय न सद स व हत मध ष अथ वष द Ñ म नमसहत न च दप त परव म स र मन ह म नन म Õ उप य भ वज म त वष द स वस य न स व स पसह य व षण दक त १६७ यथ ममÑ 68
अथ ध त Ñ यथ ममÑ एष क डलघण न चउरकड प ण त ह णब व ण मह स ह द रइ ड सइ आअसज ट व क लउरइ व हअअ ÔÔएष क टलघन न चक रकल प न तव नब व ण मम स ख! द रय त द श य यसय रव क ल रग व दयम ÕÕ इ त स क तम न भ गम त स प ण प हत ध त स ह यवचन ल ससह स तभ दक त १६८ अथ चपलत Ñ Ôक व द न नप डन नजजन ब व वच व ह न व ल य गर यस र प चर द म मक य तन य घ प रस चत खल मय य य क त स त न व र ज लन प क वलमह! स य क त थ तन Õ म सय षर ग द प य वनव थ त त भ स नप य व छ द चरण दय १६९ यथ Ñ अ य स त वदपमद सह स भ ग! अथ ल न Ñ ल ल वन दय मन स मन लत स म ध मज तरजस क लक मक ल यथ कदथ य स क नवम लक य र य य समन त प पप स दस भव 69
ल न न णत क पक य न स हत दक त १७० यथ Ñ Ô कसलय मव म ध ब धन ल न अथ च त Ñ यथ ममÑ अथ तक Ñ दयक स मश ष द ण द घ श क लपय त प रप ड मम य शर र शर दज इव घम क तक गभ प म Õ य न च त हत न श यत सत पक त Ôकमल ण वअ सएण स ज ए त वर हण स स व ब करअलप ल थम ह क च त स स म ह अ तर हअ हअआ Õ ÔÔकमल ण वक सत न स य जय त वर धन श श ब बम करतलपय तम ख क च तय स स म ख! अ तर हत दय ÕÕ इ त स क तम तक वच र स द ह शर ऽ ग लनत क १७१ यथ ÑÔ क यय ÑÕ इ य द एत च य श य भच रभ द इ त यद तदपल ण म य ह Ñ र य दय ऽ य नयत रस य य भच रण तथ हÑश ग र ऽन छ म नतय व थ न र तर व थ यश दव य, ह स प न प- म न य भच य व य भच रल ण य ग त तद म Ñ Ôरस व थ पर भ व थ यत तप त Õ इ त त क य थ यन क मन रस स च र व म य हÑ 70
श ग रव रय ह स व र ध तथ मत १७२ श त ज ग स क थत य भच रतय प न इ य य सम न य तथ भ वतब भ १७३ अथ थ यभ व Ñ यद म Ñ त द न हÑ अ व व व य तर ध त म म आ व द क रक द ऽस भ व थ य त स मत १७४ Ô स व य भ व न म य ष मन ग मक न तर ध यत थ य त रस प यत परम Õ इ त र तह स श क ध स ह भय तथ ज ग स व मय थम शम ऽ प च १७५ त Ñ र तम न ऽन क ल ऽथ मनस वण यतम व ग दव क त त वक स ह स इ यत १७६ इ न श द भ त व ल य श कश दभ क तक ल ष त य य वब ध ध इ यत १७७ क य र भ ष स र भ थ य न स ह उ यत र श य त ज नत च व ल यज भयम १७८ द ष ण द भग ह ज ग स व मय व व वध ष पद थ ष ल कस म तव त ष १७९ व फ र तस य त स व मय उद त 71
शम नर ह व थ य व म व मज स खम १८० यथ म लत म धव र त लटकम लक ह स र म यण श क मह भ रत शम एवम य प एत त व तर उ प म न त त व र व भ व रन छ न य त प रप एव स दय न भव स क च- न न भनयस ब ध न भ वय त रस न यत यद म त म भ व अम थ यस च रस वक १८१ -Ôस खद ख द भभ व भ व त वभ वनम Õ अथ रस य भ द न ह- त श ग र - श ग रह यक णर व रभय नक ब भ स ऽ त इ य रस श त तथ मत १८२ श ग म मथ द तद गमनह त क उ म क त य रस श ग र इ यत १८३ पर ढ वज य व त व य च नन र गण म आल बन न यक य द ण न यक १८४ च च दनर ल ब त पन मतम व पकट दरन भ व व पकट दरन भ व क त त १८५ य व यमरण ल यज ग स य भच रण थ यभ व र त य मवण ऽय व ण द वत 72
यथ ÑÔश य व सग हम -Õ इ य द अ व प प त, उ व प च ब ल आल बन वभ व श य व सग हम पन वभ व च बनमन भ व ल ज ह स - य भच रण एत र भ य स दय वषय र तभ व श ग ररसर पत भजत त द व हÑ त Ñ व ल भ ऽथ स भ ग इ य ष वध मत १८६ य त र त क न भ म प त व ल भ ऽस अभ न यक, न यक व त Ñ श ष प म स च प व र गम न व सक ण मक त ध य त १८७ वण श न प मथ स ढर गय दश वश ष य ऽ प व र ग स उ यत १८८ वण त भव दतव दसख म ख त इ ज ल च च च स व न च दश नम १८९ अ भल ष त म तग णकथन गस ल प उ म द ऽथ य धज डत म त र त दश क मदश १९० अ भल ष प ह च त य प य द च तनम उ म द प र छ द तन च तन व प १९१ अल यव ल प य च तस मण भ शम य ध त द घ न सप ड त क शत दय १९२ जडत ह नच वम ग न मनस तथ 73
म ण द हरण नÑ Ô म णय प श प रचय द ढर ग दय - त त म ध श नसग मध र भव य म य य व त करण य ब करण य प रर ध ण - द श स प रक पत व प भव य न दस लय Õ अ म लत स श न ढर ग य म धव य भल ष Ôकथम क र ग स ल म मन भ व इ त च त क ल क त न न त नश थन म Õ अ क य न यक य इ ज लदश न ढर ग य न यक य च त इद मम Ôम य सकपटम Õ-इ य द न यक य म त Ôन ख जन-ग जन Õ- इ य द ग णकथनम Ô स म च तÕ-इ य द उ ग Ô भ गश ष स नश स च ण नम य न सहस यब यत व न लक ठ! जस यल यव गस यक ठ प तब हब धन Õ अ ल प Ô त र फÕ-इ य द उ म द अ य ध Ôप ड म वदन, दय सरस, तव लस च वप आव दय त नत त यर ग स ख! द त Õ Ô भसण अलसअण ए न हअ स व स ण चल अ ग द ह ण स सहर एस स ह इ ज अइ पर Õ ( ब सन दलशयन य न हत सव स न लम गम 74
व य म द घ न सभर एष स धय त ज वत त परम इ त स क त छ य ) अ जडत इद मम त यथ Ñ त य यथ Ñ मम त त त य यथ Ñ रस व छ दह त व मरण न व व य त १९३ ज त य त त य य च तस क त तथ व य त ऽ प य द य ज वन य ददरत १९४ Ôश फ लक वद लत मवल य त व ण न कथ चद प ध र यत भ त आक य स त त चरण य ध न क व भ व य त न व तप वन स Õ Ôर ल ब प रप रय त ह रत झ क रक ल हल - म द म दम प त च दनवन ज त नभ व न प म त कलय त च त शखर क ल पक प चम ण स वरम मस रक ठन ग छ त ग छ वम Õ क द बय मह त प डर कव त एष च क र क ण व ल भ वषय इ त क च Ñ 75
त चÑ Ôनयन त थम च स ग तत ऽथ स क प न छ द तन त वषय नव प न श उ म द म छ म त र य त मरदश दश व य Õ इ य ह आद व य य र ग प स प द गत इ गत य न यथ र व य स ग रक व सर जय आद प ष न र ग स भव य य वम धक दय गम भव त त Ñ अथ म न Ñ न ल क स भ म ज प व र ग ऽ प च ध १९५ न च तश भत य न प त म मन गतम त न ल र गम य त यथ र मस तय १९६ क स भर ग त हय दप त च श भत म ज र गम ह त य न प य तश भत १९७ म न क प स त ध णय य सम व य णयम न य त म द स मह य प १९८ ण क टलग म व त क प य क रण वन य र त न यक य न यक य उभय णयम न वण न य उद हरणम त न यक य यथ Ñ Ôअ लअपस अ णम लअ छ द स स हअ म झ ओआस ग डप रउ बण प लइअ ग! ण प ण चर इ स Õ 76
अल क स क! नम लत! द ह स भग! म मवक शम ग डप रच बनप ल कत ग! न प न र य य म इ त स क त छ य न यक य यथ क म रस भव स य वण न वसर उभय य थ Ñ Ôपणअक वआण द ह व अ लअस ण म णइ ल ण ण चल ण ण स स द णअ ण ण क म ल Õ णयक पतय र यल क स य न ल न न सद कण य इ त स क त छ य अन नयपय त सह व व य न व ल भभ दत, क त स भ गस च य यभ व वम यथ Ñ Ô भ ग र चत ऽ प र धक स क ठम त य म प व च स मत मद द ध नन ज यत क क य ग मत ऽ प च त स तन र म चम ल बत नव हण भ व य त कथ म न य त म जन Õ यथ व ÑÔएक म शयन पर खतय व त र त यत - र य य य द थत ऽ यन नय स र त ग रवम द प य शनक रप गवलन म भव च ष - भ न म नक ल सह सरभस य स क ठ ह Õ प य र य य स ग ऽथ न मत त १९९ ई य म न भव ण त वन म त ध उ व न यतभ ग कग खलनस भव २०० 77
त यथ Ñ Ô वनय त स श श पर ग ण य न क स मम नन नल न तद हतय वत रभ णम ण यम प र षरज भर प प र Õ स भ ग च ह न न मत यथ Ñ Ôनवनखपदम ग ग पय य श क न थगय स प नर प णन द तद म त दशमपर स गश स वसप नवप रमलग ध क न श य वर त म Õ एवम यद प स म भ द ऽथ द न च न य प रस तरम त ग य प त क य त षड प य न त म त २०१ त यवच स म भ द त स य प ज नम द न य ज न भ ष द प दय पतन न त २०२ स म द त प र ण य दप वध रणम रभस सहष द क प श रस तरम २०३ यथ Ñ Ôन च ट वण क तम -Õ इ य द अ स म दय प च स चत रस तरम म अथ व स Ñ क चÑ व स भ नद श व क य छ प च स म त त गच लम ल यम कव ण धर शर २०४ न स व स स दतभ मप त द दतभ मप त द ज यत अ ग वस व त प प ड त क शत च २०५ 78
अध त य दन ल ब त मय म दम छ न म त त म य दश मरदश इह २०६ अस व मल प त प त वरह वर अ चव त व र य सव र गत ऽध त २०७ अन ल बनत च प श यत मनस म त त मय त क श ह ब य तरत तथ श ष प म एकद शत यथ मम त तप द न म Ñ Ô च त भ त मत मन, करतल ल न कप ल थल, य ष णद शप ड वदन स क ख न ऽधर अ भ श करप न कसलय न प त त प शम, क ऽ य थ तदल भ ऽ त सहत द न दश म श म Õ भ व भव भ त इ त ध य क य ज २०८ क य य ब प व क व व यम त भ व यथ ममÑ भवन यथ Ñ Ôय म स द र, य ह प थ, द यत श क व थ म क थ, श क त गमन क त मम, तत ब प कथ म च स श न जस त, म गम यत क म दय त वर, भ य न य सह वय जग मष ज व य म स म Õ Ô थ न वलय क त, यसख र रज गत, ध य न णम सत, यव सत च न ग त प र 79