ISSN A First EPQRST Journal- ISSN th Issue February A.

Transcription

1 A First EPQRST Journal- ISSN ISSN th Issue February A. 5B Ancient Hindu Law against women s property rights and the succession Procedurure. Together with succession act 1956 Significance of term Dhira in the aupanishadic Philosophy Polysemy Homonymy: Problem and Solution The Process of Inference in the Light of Mimamsa System

2 A First EPQRST Journal- ISSN C. April, ,

3 ज न न तन क INDEX म यस प दक यम क शक यम स ह यक स ह य व व र जश खर, स द प च व Ancient Hindu Law Against womens property rights and their succession procedure. Together With succession Act 1956,TANUJA MOHANTY, करणश करण वम म स, ड 0 वमल श झ व दकव ङमय व त व नम, ड 0 स दरन र यण झ ण य म एक य ग ग, Dr. Shashikant Dwivedi स क तव ङम य करण य व श म, र मस वक झ स क तव य अथ वच र, ड 0 ल क झ Significance of the term Dhīra in the Upani adic Philosophy:, SURJYA KAMAL BORAH Polysemy Homonymy: Problem and Solution, Bipin Kumar Jha The process of inference in the light of Mimamsa System, Dr. Bhagaban Panda प तकसम च ण य, ओ डआ.म ल ड 0 अ णर न म

4 सम ज य य दय प र ह य य वद नम, ड. र मर जउप य य य यश भमत य म, ल खक प य षक तद त रघ व श पय वरणम, र ज र प सव न आध नकय ग श य स गकत, न लम ठग ल य य व श-स म म ह व भ स वव चन, ड ( मत ) ल म म र स यनय स य, मन ज उप य य प ण न करण य प द य वम,. कमल भ र ज

5 म यस प दक यम न म व व वव य ममखल रसन म कद च यज थ म म ब व भवत न च मन य त म द व प पम द ख घ त ऽ प च त न च मम भवत त स पथ त य त व श व द क व व सरत ममध म त क ठ कद चत अय व द व व स यभ ज वमल त करण मन षण, स व दतम त त भवत य दय भ रत यस क त स ध पमरस दध न ज नव प क वह यन पद पद तक लव त हतग तर प ब धजनसहय गम स य अ प यस क ल न व आस स र व रततर गत म लम यम न प र म त र सक प ठक न स दय त व व जन दयह रतय वक ससर णम धगत म नकप क त ठ म स दवत व यत ज न य व स दयप ठक य व व य थम तज ल यप क य ज न य थम क य ल क प णक य म जग त स थत वद ष त प त थर यम नत व व व य लय य क लप तन ० हर क ण स प थ मह शय न व हत ऽभवत अ य वत य क य ल क प ण भगवत व वन थ प यनग य क य ह द व व व य लयक लस चव ड ० क ० प ० उप य य मह भ ग न स प दत ऽभ त त त य क य म थल य य त वद ष ड ० र मज ठ क र मह शय य करकमल य न क वद ष म प थत ल क प ण समप यत बलव ग वह य अ य ज न य श र सक न मन स दय य चत थ क य प र स गर स य तर ज ऽम रक य अटल ट नगर ड ० द नब ध च द र मह शय न व द शक न वद ष सम प थत ल क प णम यत अत सव न त न ल क प णक त स र वतस धन स ल न द वप चत त स य क त त कटय म य र वय स ध स हत अभ म अ म क स भ य द व अ त र यव द ष य त ल धव ल लबह द रश र यम नत व व व य लय न र त य ण क लप तपदमल क व वन मध य न खलब धव दतपद व च प त प ध भ व च प य प य यमह भ ग अ य प क य प चम क य ल क प णक य म य श रद सप य सव वसर व य स त द त ऽ त अत त य स न त क त त व यत व भ न त य य ष वद ष ब द यप ण आल ख प चम क क शन य स षत स त य ष स ह यबल न य ज नव स र वत जग त व य त ठ म ध त ; त य भ य भ य स दरभर ध यव द न वतर म

6 वस त क त क शत य ज नव स चर सव वह त स दयजनम नस श त स ख स त ष च य छ त त व न मन हर मध रस श भ प वन म त यतन त प त समवग ह स य वह नष यपदप कज स क तम त म य ऽमल सम तजगत तल वहत दय ज नव व व चरणच चर क झ प य सद न द लखन रम

7 क शक यम भ त णपर यण भवभय भ व सम त व त य द व ह स दश न न पम ण स र य य खड य च म सम द वर यम खल व य त श भ प त स भ वन वर भगवत म सव द सव द स रसर वत सम प सक, स र वत- नक तन य गभ त ष ज नव स क त ई-जन ल इ य भध न प क वक यप चम क न सह सम प थत अ त इह य कम ण य ष स ह यम अ मलत त ष सव ष स र वस सम प सक न क त ह द क क त कटय म समय भ वक रण त न तन क य त त स यक प ण न ज त अ चर त एव भव त स र वत- नक तन य न तन तज ल य त य अ तज ल य सद यत व क य आ डय, व डय, च इ य द न अपल ड ड उ ल ड अ प कत श न व त त ऽ नर तर स र वत-सम प सक न सहय ग य अप अ त एव इह अ क य क चत ट अ त त य स चन दद त त य प र कर क र यत स दरम ब पन क म र झ क शक स प दन ब धक च

8 स ह यक स ह य व य व च र जश खर स द प च व त स क त-स ह य-नभ स क व क यम च त पद वयय यवह र स यक -तय सम पल यत त त स ह यम स ह यक च त पदय यवह र अ य प स क तस ह यसम ल चनगगन आद व व र जश खर ण क यम म स य म स ह य व य इ त पद य यवह र यत म प चम ह स ह य व य इ त य य वर य (क यम म स श नद श ) य न खल स ह यम इ त पद न क यम व यत स ह यक पद न च क व व यत क यत वम अल क रश व त पद वय स ह य व य य पय यव चकम इ त परव त न क ल उ ट-भ ज-श रद तनय न व ल षण स ह यम इ त पद य व क त भव त स हत + यञ = स ह य नप सक ल ग यएकवचन (स ह यम स हत य भ व क शकम ) अत श द थ य व य- व चक-स व ध थ मकतय म य थ त श-स व ध त र त ल कक- यवह र त भ न क य वषय भ त-व च - क शक-व श ट ह ल य थ भ जद य मत न स र ण द षह न-ग ण प द न- अल क रय ग-रस वय ग न इ त चत व षय ण य जनय अ भ य य त अध न तनक ल र जश खर य प च थ न सम पल य त त न त वत कप रम जर, व श लभ जक, व लर म यणम, व लभ रतम, क यम म स च अन क कथय त यत भ वनक शम (र जश खर ण वयम तम त) च हर वल सक यम (अध न ल तम) च र नम जर

9 अ टप दलकमलम (आ प क 1930 & क णम च य in his History of Classical Sanskrit Literature ) च प र जश खर ण ण त न क य न त म ण भ व मत मद न सव जन- म इ त अत व लर म यणम व लभ रतम च न टक वयम ; कप रम जर इ त स कम; व श लभ जक च त न टक -रचन त क रण त र जश खर स ह यक त य स ह यक व य - वषयक- थम क यम म स च त स ह य व य वत इ त अ भध दद त अत अय व ध स ह यक स ह य व य व च र जश खर इ त अ भधय क शत भव त र जश खर भ य दश, वह श न ण त, क यत व च स त क यग ण न अ प तत - क त- थ अ म भ त न भव त त य च र - च ण- मत, वण न न प यम प स ह यर सक न रस पप स प रय त क यसम ल चन - नयम न स सद न अन णत भव त म त य दश न- प भव त अ व मरण य तद न तन-क ल न-सम ज-ज वन प थ पन अ प त य तभ य नदश न प रल यत स खल कद प य त-ज वन, सम जज वन व त न तह नत न समथ य म स तत -क त-क य ष त य क व-ग ण चत-क य-वण न खल मन हरम र जश खर य क यह य य म यम अत व मह य म त न अम यत यत य य प अल क र-ग ण-र त- व न-रस य द न अवल य वह न थ न न स क त ल क रस ह य स त, तथ प स क त-स ह य-न दन-त व- वभ ग वय स प ण थ य भ व व यत अत स खल वय स प ण स ह य-सम ल चन - थ य भ व

10 प र यत क यम म स णयनक य व नव दय त म इत य य जक गवत स य सव -मथ - म प- थ न अ टदश धक रण ण त (क वरह यम क यम म स ) त थम धकरण वह य थ य य अव शषट ण अ धकरण न न ध न सम पल य त अ म म स श द य थ वच र स ह य व य ह प चम व य थ न म त त य मतम प चम... न य द र जश खर ह क व- तभ य आल क रक- तभ य च द ल भ सम वय त श तभ धर-जन य स ह यक य, स ह य व य - वश रद य च वष यक आल चन कद प न भव त अ व मरण य This article is being presented to be published in Sanskrit e-journal, Jahnavi of IIT, Mumbai.

11 Polysemy: Problem and Solution Bipin Kumar Jha Senior Research Fellow Ph. D, CISTS, HSS, IIT, Mumbai INTRODUCTION- We always face the word which creates ambiguity in our day to day life conversation. This nature of the word is stated as polysemy. Polysemy is a term used in semantic and lexical analysis to describe a word with its various meanings. The study of polysemy, or of the multiplicity of meanings of words has a long history in the philosophy of language, linguistics, psychology and literature. The word Polysemy comes from Neo-Latin word polysemia, which comes from Greek word polysemous. Poly means 'many' and sema means sign. Thus polysemy gives us a linguistic term, "having many meanings" or multiple meanings. The words polysemy and polysemous are defined as "having or characterized by many meanings; the existence of several meanings for a single word or phrase". As it mentioned above, these terms refer to "words" or other "items of language with two or more senses"; for example- A person asks his friend- What time is it? He replies- Look at the hand and figure it out yourself. Again he asks- What hand? My hand? He gets reply- No no!! The hand of the clock. Here we find that HAND refers many meanings. It refers hand of that person as well as hand of the clock. Hand of that person refers the part of the body at the end of the arm which is used for holding, moving, touching and feeling things.

12 While the hand of the clock refers one of the long, thin pieces that point to the numbers on a clock or watch. Thus we can see here that the word hand has- 1. Same form 2. Multiple meanings Polysemy poly semy many meaning The same word which has many related meanings How are the word and different meanings related? 1. FUNCTION (WHAT IT DOES?) In the case of HAND - it refers the part of body and points the object and in other meaning it refers part of clock or watch which points the time. Thus due to same function this word is polysemus. 2. STRUCTURE (THE SHAPE IT TAKES?) The part of body (hand) is long as well part of clock (hand) is long thus in the term of structure also hand is polysemy. 3. LOCATION (WHERE CAN IT BE FOUND?) Location is also similar. Examples- Eye- The organ that gives us sight.

13 The hole in the needle which we put the thread through. A dark spot on a potato or similar plant from which a new stem or leaves wil will grow. Mouth The opening through which an animal or human takes in food. The opening of a bottle, jar or container. An opening leading out or into a hollow place. Lower end of the river leading to the sea. Neck The part of the body which joins the head to the shoulders. Part of hollow object which is at the top and is narrower then the part below it. Neck of guitar Shoulder One of the two parts of the body at each side of the neck which join the arms to the rest of body. The part of a bottle that curves out bellow its opening. The part of a hill or mountain near the top. The edge or border running on either side of a roadway. Foot The last part of the leg when someone is standing. The lower end of the leg of a chair or table. The lowest part of a mountain or hill. The end that is lower or opposite the head. Any units of length based on the length of the human foot. Lexical point of view- It is firstly noted in 1967 by Robinson that what the complex relation between word and meaning is. It has been observed that a single concept can be expressed by several different words and that conversely, one word can carry different meanings 1. There 1 Polysemy Theoretical and Computational Approaches, by Yeal Ravin

14 after we find that a lexical conception of polysemy was developed by B. T. S. Atkins, in the form of lexical implication rules. These are rules that describe how words, in one lexical context, can then be used, in a different form, in a related context 2. Regarding sentential meaning polysemy plays a big role to differ the meaning of that sentence. For example- The fish smells good. The fish smells. In the second sentence sentential verb smell gives the meaning that the fish smells bad. Computational point of view- When computer applications handle the natural language, it is found the computer has limitations. Computer has only resource what we put previously in it. In this way computers are handicapped because they can only interpret the context as string of letters, words or sound, and not as meaning. In this case polysemy is problematic for to give meaning according to context due to ambiguity of words. The problem can be resolved by disambiguation. Human can do it due to its word knowledge and context but computers have not the same. It can be presented a nice example of computers limitation regarding polysemy as the form of Google English to Hindi translation. A number of researchers and computation linguistics tried to understand computational capabilities and devoted them to resolve the problem. It can be mentioned some important attempt regarding the resolution to resolve this problem. Bar-Hillel (1964) devoted himself for automat zed machine translation. He lastly stated that no such computer program is available by which computer can assign appropriate sense (Polysemy book).he has presented the solution to the problem would involved a completed characterization of word knowledge, which is unbounded. Katz and Fodor (1963) publishing an article on 'A Theory of Semantic interpretation' points out about 2

15 mental lexicon. Kelly and Stone (1975) used this theory to create an algorithms for automatic sense disambiguation. Till 1970 Kelly-stone identified almost 671 words and made a hand coded algorithm for disambiguating those words with the help of 30 students. This attempt is also not sufficiently rich to account for the productivity of human language. Conclusition- As we mentioned above, polysemy is a vital problem machine translation or computational work but it can be resolved not fully but in certain limit because there is demarcation line between nature language and artificial language. We can do a classification following human feeling and senses ie. Philosophical, social cultural, scientific. We have to follow this sequence to resolve the problem. Prepare a list of pollysemy Put possible meanings of polysemy Make a program to Demarcate of all the polysemy words Make Capable to show meanings Make an algorithm should be developed to identify. All languages> Hindi>Dharm Ex- म नव धम क त र ह धम Possible meaning Religion Duty Selection Duty In this way we can handle pollysemy problem and step forwad for appropriate machine translation.

16 REFERENCE BOOKS POLYSEMY by Yael Ravin Polysemy: Flexible Patterns of Meaning in by Brigitte Nerlich Polysemy in Cognitive Linguistics: Selected Papers from the Fifth International Cognitive Linguistics Conference : Amsterdam, 1997 by Hubert Cuyckens, and Britta Zawada Polysemy: Theoretical and Computational Approaches by Yael Ravin and Claudia Leacock Lexical Semantics: The Problem of Polysemy by James Pustejovsky and Branimir Boguraev The Extent of the Literal: Metaphor, Polysemy and Theories of Concepts by Marina Rakova FAIR, FOUL, NICE, PROPER: A CONTRIBUTION TO THE STUDY OF POLYSEMY. by Arne. Rudskoger (From IITB library) The Story of "Over": Polysemy, Semantics and the Structure of the Lexicon (Outstanding Dissertations in Linguistics) by Claudia Marlea Brugman The role of polysemy in masked semantic and translation priming by M. Finkbeiner, K. Forster, J. Nicol, and K. Nakamura Polysemy: Sememe, Semantic Field, Social Sciences, Sign (semiotics), Media Studies, Linguistics, Semantic Change, Semiosis, Onomasiology by Lambert M. Surhone, Miriam T. Timpledon, and Susan F. Marseken

17 प तकसम प तकन म - श क म द प तक ववरणम वषय: (उपय जत ) करणम ल खक: जनद न-ह गड क शक - स क तभ रत, अ रम, ८ उपम ग :, २ घ :, ग रनगरम, ब गल - ५६००८४. त द य २००४ वष क शतम प तकप रचय: नन, अ वद त व ण य न वद त व णव य र प फल त य भ व ह जन द न: इ त उ : स व य त स व दत च सव र प स क त व : य द जन द न भ व ह तद क कथ स म य न म पर त कद चत न य त तप तक य ल खक व न थत: जन द न: (जनद नह गड वय :) भ व ह! त म द व नन त न महत य न श क म द इ त प तक वर चतम श : इ त द व दक त श ध श इ त ध त : यय: स क त न ल खत मद स क भ ष वषयक प तकम अत: स क तभ ष श : एव अ अ भ त क म द इ त क म दम

18 (क म दत इ त ) इ त श द त अण तत ङ प च : करण : क म द इ त उ य त यथ नश य सम त त स त च क नगर थ न सम य प ह य ण धवल कर त त दय श क म द अ प ल क सव भ यम ण स क त व च श क य द त धय ण त त ल खक न न य भष न व क य य म त भ ष ययन मम उ झ व श य स त म त गत ष क तष चत वष ष स क तपठनप ठनय : रत न मय अन ब भ यत त म आद वणभषण प त पठनल खन इद ह सव र प अ ग यत च पर न भ ष न करण क द प मह वम वह त इ त त न ग यत क न प त म द व सव स क तप ठन वसर करण नव यत एव न भ ष न करम उपक रकम करण त तभ ष क य स क रम कर त न त वत भ ष म अध य न य करण न कम प य जन द यत तत एव न भ यक र ऽ प करण ययन य भ ष न म त य जनम आह क प त प अयम उ ल ख: - व दमध य व रत व र भव त- व द व दक : श द : स : ल क ल कक : इ त त ह क न म ण भ ष अध यत? य ग न क र क र म त व य म य : यम ण न य ग न व वम, त न स र स रम व त न व म ण आद सरल : य ग : उ य त प त च श : एव क र ण पठनम ग एव भ ष व : य ग वसर एव प र क र उ य त एव न व यम एव व य म य द प : एव म ण व भष प र नम त श यथ शप : क य क लप : च उ तदन स र भ ष य गक लप : एव अ ग यत इह तम व प म अन सर य गत य: प वश य वष य: स क तभर य स क तस भ षण द लन स यम नम त इ त त न पर स क त वद म अयम य प तक य ल खक: जन द न-ह गड वय : स भ षण द लन य य आर भ त भ त भ गभ त: क न च तनश ल: व य करण: अ त ज न यय यत पतनभय त य द क ऽ प य नच लन न रभ द व त ह न कद प स य नच लन श त य त वत पतनभय त न व य व त: त ष त इत ऽ प

19 द रव थ : पर त अश य ग न यम ण न व ख त ल खक य मन: त म दय लख त- न तथ ब धत क ध: यथ बध त ब धत इ त क न चत श बक व हक न ब धत त य ग क तव न प डत: क न उ : इ त क चत कथ यत अ त ब ध त-सद श : ल श: य ग : द य त! कथम य स क तजगत: प त क र:? इ त एव स क त न वहरत मद न श य ग त व : य द त धय प तक मद वर चतम पद पद इद श मद च श म त ब धय त इदम त न व स य भ ष न य त व ण य इ य स य प अथ ब ध य द भव त त ह क म दय श वषय आ ह:? त ल खक: वय स ध श द य ग य य जन न वद त स ध श द य गस य आ ह ण भ ष स य नस षण द शक लज य न य ह न अप कत समथ भव त प न: त श त कल च प स व वतम व असध श द नम इ त त न व मत म त मत स ध श द य ग न महत य जन स य त क न त ह सध व य ल ण न? करण न ग ण व स ध व य ल णम इ त ल खक: अ भ त त म त स न स र य ग: स ध श द: उ स अस ध श द: एत म व अ श अ तभ तय : अ प अ शय : प तप य स ध वल ण व न प न ल ख कर त- क ष न ग ह त व स ध व य अपर ल शणम श द न ल ग द न तय त क षक र एव म णम श य व च स ध व य त त यल ण व न व यत करणम आ ध य न प द न एव स कर त अत: व य न स ध व च तन य श य ग: एव शरणम इ त वद त ल खक: त आ मन: द षम अवगतव त: इ य आत मन: इ त एकवचन त: य ग: श स मत व द व स ध :

20 क मम श दस ध व स ध व तप दनसरण मन सर त वत त क य य क त:? इ त च त वत त य प मह त स क तस ह य य: सव : अ प क तय: प ण न करण न ग णतय एव र चत : तथ प त स अप णन य : य ग : न स त एव इ त न थत य ग त: च तन य इ यत: त द श न य ग न स ग शरणद व: द घ टव रचय म स क र तर ण य ष समथ न श य त त सम थत : य सव थ समथ न नह : त च तर क त : द घ ट न ल य ष क घटन य न प णन यस ण व :- ल य न स रतय ववरणम इ त प य अ य : क त : द घ टव : इ त वह र: शरणद व य अन तर एत मन स वस ध च तन व : म ख: य : य: च द वश ण म एव च द वश भ: श द पश द वव क: व वह र दश : च इ य त मन क त य व तर ण स वस ध च तन क तम शरनद व न कव न मह कव न च अ प क चन य ग : एव परम : क त च द वश भ: त आध नक : क व भ: स म य : च र चत न व य न स नप ण प रश लत न श क म म अ प तद व स वस ध च तन क तम ल खक: स भषण द लन य भ गभ त: इ त त प व म व उ म अत: त म म व स प ण भ रत अटन त न सह श: य ग : त : प ठत : च त न व च स ग त ष स ध ष स स तथ तप दन, तत ऽ प श ततर ण स चन च कर त य त वत अस धव: त ष श ण वस ग त: द शत, त थ न च क त यक: य ग: क य : इ य प स चतम अध त करण : अनध त करण : च यथ : ल भ वत : य : तथ अ य थ य रचन इह द : य ग: आद द शत: तत: श : य ग: क द श: इ त उ म य न न ध त करण स त त वत म ण स त : सन वह र य य न य ग न कत मह त अध त करण न क त सस ववरणम प प त व त एव

21 ल खक: लख त स य क पद क व एत य : क त : उ श: न क य कत ण (स भषण द लन स य ण म ) भ ष प र क र: कथ य त क द श स ह य द च त त ल भ वत : भव य : क ष क ष अ श ष त : अवध न द त म इ य दकम व अ य : क त : वत कम क द : आ त प तकल खन वसर इ त प यत ल खक न च द वश ण : वचन य व उ ध त न त न इ थम इ क त थत य ग त तन य त न य त स त वच: अश यसम ध न न सम ध: सभ व तत: अ थन ब य म: प र त: श द त अपश द व व : न च त व वषय स भ वन तष धक अभ त, न व इतर मन अवह ल य जक प म य: इव अप श य: प त य द व व ग यथ य थ य तम ल खक वशय क त जन द न-ह गड -वय : कण टकर य थ शर सजनपद क म द लघ न म त द य १९५५ वष ज नमलभत त व कण टक स क तस ह य व पर म उ ण व न त द य १९८१ वष द र य स क तभर य : प णक लकक य कत प ण कय रत: अ त स क तभरत र वत यम न य स क तस भ षण द लन य स क पक ष अ यतम: तदथ स क तस भषण वषय अन प व द त व श यत श क म द, भ ष प क:, इ व थ इ य द न य: २० प तक न ल खत व न स भषणस द ष: इ य य स क तम सकप क सव ष स प र चत एव गत न क तचनवष ण मह दय: अ य : स प दक वम प वह त

22 त तप तक श नकस हत, उ रर मच रतम, हत पद श:, मह भ रतम, र म यणम, म घद तम, प त लमह भ यम, म छक टकम, भ व त, क द बर, रघ वशम, श क तलम, चरकस हत, श रभ यम, मन म त:, ग ग लहर, क म रस भवम इ य द य: व य न उद त न स त अन न व ल खक य अन प थ वल कन प म यथ क भक र: अद म प ड स थ य च वत य त, आर ध च घट नम ण आक र स ठव य च यतत तथ व, स भषण द लन आर ध स य व ईद प तक रचन य म त आस त त य मन स पर त न न वध : व : त क ल न ष : स: २००४ वष एव प तक य य कटन समथ ऽभवत वषय ववरणम प तक ऽ मन श द न स वस ध व च तन क तम त इ त त प व म व उ ल खतम तत च च तन स य य न म ण क तम अ त स च म: एवम त 1) ल खनद ष : 2) प- ल ग-वचन दद ष : 3) ययगत : द ष : 4) स ब त : 5) वभ य: 6) तङ त : 7) व यय:

23 8) सम स : 9) स य : 10) व श : य ग : 11) मजनक : च न य ग : ल खनद ष : अ ल खन वसर य द ष : ल खक न स क तल खन ष अवल कत : त ष स ह: व त त मक र-परसवण -ल खन वषय वत - म ऽन व र:, अन व र य य य परसवण :, व पद त य च त स य ण यम ण न नयम न चच क त न चद प तरणश म प ठ व तर त म : सफल: भव त तदथ त तरणत य न तरण य स: च उभ अ प आव यक त त अ य नयम य य नम ण नद ल खन न भव त त य अ य स य य ल खन वसर स यक मरण प न:प य न च य ग: कत वल खन अ प चत घट व-पट व द न श द न अन क व त क ऽ प मह व- व व- त व दश द न तक र य वमक व त एव लख त त षय स वध न : भ म प ल ग: इ त व स न न सक न लक र ण य व ल खन य यम नत प ल ग : इ त प- ल ग-वचन दय: पद ष :- अ अ र य ग:, वसग य ग:, अ यवण नव श:, अ प णमह णगत : द ष :, न वण व वषय : द ष :, प वषय म: इ य दय: अ तभ व त यथ - स इ य य थ न स य इ त ल खनम मश नम इ त अपश द: मश नम इ त व म न: य श रत तत तत च शक र द न सक र द वसग द ष: यथ - ल म : इ य वसग य अल खनम अ

24 ल म श द:न त: नद वत त म त स ल प न भव त अ उ छ म इ य य थ न उ म इ त अ प ण य चक र य उपय ग: अ उत + श म इ त थत श छ ट इ त स ण शक र य छक र: व हत: क ठन म त य क ठण म त क चन य त म त : अ ड : सवण स ध क त म त ड: य द त क ऽ प च तय त तदस ध शक व दष पर प व यम इ त व तक न पर पम अ त म त मत ड: इ य व पम यत: प णम इ त प उ यत द शकभ ष स तत: त प य य म त स म: य त प णम व प ण म स व प ण म व इ त स क त न उ यत म ल गद ष :- स क तभ ष य ल ग व थ अ त वल ण क: श द: क ल गक: इ त त न श यत अ प न य स न पय यपद न अ प सम ल गक न न भव त चत शर र ल ब क य: इ त तदथ य एव प स कण : प स तदथ क: एव नप सक एक म व अवय व न अवयव : व भ ल गक : भव त त म त प डत : अ प इह म त ब ध रम श: मम म म अ त इ य रम शश द य वश षण व न थत: स पय य: म श द: न वश य न : पर त नयत ल गक: अत: नप सक एव ल यत त त ब द इ त य द प ष य वश षण तथ प न य ल ग ध:, स ध: इ यदय: न य प स क ट ब त उभय ल ग पनस: इ त प स उ पनसव ब धय त, पर ल ब स एव श द: पनसफल ब धय त एव य: अ यफल ष अ प यम पर त एल इ यदय: श द : त यम व वचनद ष :- एक व एकवचन व वचन, ब व ब वचन म त त स म य व थ पर त आप:, ण :, अ सर : इ य दय: त सद व ब वचन भव त जन : म ख न खद त इ त व व म ख : ख द त इ त व व म? तत: म ख न खद त इ त एव स क तश ल वय पद य चलम: पद : व चलम:? पद य इ य व व म त षय

25 ल खक य श द : इम - य प एत श द : ब भ: अ भस ब : भव त, तथ प त ष वचन त य ग: एव ल क श यत एत षय व मन: वद त तन द न व व श ज त: य ण इ त द शकभ ष म अन सर त: क चन आदरथ सव द ब वचन उपय त न त ष य पर वह र मह शय-मह भ ग-वय द न म आदरव चक न य गप व क: एकवचन त य ग: एव वरतर: इ त ल खक: मन त ग व म न ब वचन म त व य न ग ण च न : क वल ग व मन र व आ ध य न ब वचन क त म त स ह यवल कन न अवग यत ययगत : द ष : स दर इ त अश म स दर इ त ब म स दरश द य ग र दगण प ठ त षद ग र द य इ त ङ ष नत क न तक च त उभ व प श द स भवत: पर त य र प मह न भ द:- श प न व न त न न तध त : नत क: इ त स म ष द व त य ङ ष तत: नत क य द नत नक शलर हत तद श प न व न न तत: व ल प न: नत क इ त श द: स भव त पर त अ ष द व त न ङ ष अ पत ट प त न न तक इ त पम एवम स ब न पण चच इह करण क त स ब त : अ मन वभ ग स ब त न व तरश: चच व त ब हस इ त वत त कचन अ यम यद ब हभ ग त इ त व म इ तद ब ह त त इ त ब ध य यत क तत य यम? ब ह श द त अ त त यय: न व हत: अत: ब हभ ग त इ य व व म इ त प करण यत इदम उद हरण प रश यत म प म य : अ प स क त ययन आस : द य त अ य ऽय प म यश द: स त वत म दक: द ण प रस यक इ त स ण प छ द य यय क त प य: इ त प स य त न त प म यश द: त द व उ र द हञ इ त स म अवल य उ र त औ र ह इ त प भव त अ सम ज ज ग त: न द यत अ मन व य ज गय इ त य म यत: ज ग धत : त पम न त एवम

26 कतम दनम अ य म स य? इ य प कतमत इ त श म य त अम न म ण स ब त ष ब न ( द शकभ ष स उपय व त स क त ऽ प प य द त य य यम न न ) पण वव चन व त वभ य: वभ करणसमय वभ न म आथ :, उपपद वभ य:, वव च स यक य ध त : अथ छट अ प प रश य आर क : च र य ह त नगड ब व त: द शकभ ष भ व ण एत द श व यरचन क त व! क ब व त: इ त प उ र च र ब व त: इ त क न इ त ज स य नगड न इ त उ रम अत: च र: अ कम, नगड च करणम तत: श व यम आर क : च र ह त नगड न ब व त: पर त - वट : शख ब त इ त व य त य यम यत: अ ब धन न म आरचनम एवम एव स: म य ह त र ब त इ त ब यम प य यम व अ ब धनम ध रण थ य म यपद न य पद ष अ प त ष सकम क वम अकम क व व स कयक ब यम चत सकम क यपदम अकम क व न प य यत च त पर तम प भव त यपद य गसमय त ष गण वकरणय जन वषय, आ मन प द व-पर म प द व द वषय च स वधन : भ वत म समव व य: थ: प र व य: य:, वपर य ज : इ यद न स ण व श पसग य जत पदप रवत नम प वदध त चत न षण त : व थ ण ज यत इ त भ यवचनमवल य व थ णच भव त यथ प रव षयत य द शतम त ल खक न च ण हत प अ प अ तभ वत यथ : भव त अ व अह व ण म इ य य य न य य व य य वषय च चतम त थ क: अय ध त : न न र ग कटय त त म त, अह व य अन र : इ य व य ग: श भत तर म यत ल लङ ( श त च आ मन प द वम )इ त वषयम प उ व न ल खक: स: म मल त इ य व ब ध य य मलध त : अकम कत म उ व मय मल त इ त त त य त: य ग: अ सम थत:

27 व त यय: यय ऽय ब य न य यत सव र प भष य ग वसर तत: अ य वमष ण य प थग यय: एव क पत: सम नक कय : प व क ल, सम स ऽन प व व यप च त स य ध रत म य न व ययस ब धन व थ अ आग य क त दन न अत त न? इ त एत द श: य ग: च य ण यत सव : पर त अ अगमन य य : कत क त वश ष: अत त न च दन न तत: य ग ऽय अश य: इ त त म व पर त इह अ य श : यत थत य इ त म: अ य ह य : इ त ल खक य स चनम म लक थ न अयम य ह र म: द य त वट क स ईद श : बहव: र य : य ग : त ष च स वस ध व च तनम इह क तम सम स: अ सम सकरण स भव त: द ष : स नद शट : स त थक र ण समसकरण न य व न यम ण स धकम ण खल त बहव: स क त छ : इ य छ च इ त त ग गम वधयकस य भव: न व मत : म मय: इ य प म मय इ त नक रय त पम व स ध यत: यय भष य न य म त व तक रष य न ण: सम नपद इ त स त परतरम श मह दय: इ य श न इ त इ त प य समस पदस र नल प: त म त व य एव इक र य वणम स त पतय इ य दष प ष प त समस एव इ य द न भ व: इ य व सव म अ मन करण च चतम स य स य य गसमय अमरक ष य- वश य : सद क व त स च नवत : य: इत यम प : सद व म य दश त : स य यम वश य : स य य थ स य थ च भव त इ य प अ ब यत व श : य ग :

28 इद करण त थ य य दयभ त व त अ क स न वह रक न व यरचन न श यत च तत अ त यथ - व स, क पय अ य म दक य च प यत न च: दश न य वषय: क त द शध त : अन क थ व श कर : अ ग क तम इह त वत - ज ह य य वषय कर त इ त अथ : द शध त : Direct indirect speech इ त य श ल य कम लवत स क त ऽ प अ त? इ त वषय अ चच व त घट: व त, लख न लख त, स: द रव ण कर त इ य दय: य ग : अ सम थत : व गत कर त इ त य: य ग: यत त य वषय थक र ण स व तर च त य व इथ नण तम - अ आगत त अ त थन, न त कम प यजम न न कत म भव त अत: व गत वद त/ हर त इ य व श भत तर म व गत कर त त य ग: अ प चत क त: द यत क चत तत: न स द ष पदम स व गत म य त स इ य य : तथ प न सव थ नर क य : य ग: स: इ त मजनक : च न : य ग : य द चर त : त द व तर जन: इ त त स यम व पर त क चन च न य ग : आष य ग : मह क व य ग : व त म द व प ण यनन ग ण : अ प सध त म वह त पर न त स म य न म अन करणय य : चत ल ग य स :, वचन य स :, सम सस य द न नयम नन ग णत : च इह भव त चत आ मन पद य पर म पद य म चत त त पर तम त ष म व अ उ ल ख: व त इदम कष ण नर तम न क द बर सद श द ब धम इह ल खनम त प र कल ल खन ल श : थलमय द :, ल खत य स र ण स कय म इ य दय: बहव: सम य : आसन अ व त व त न गत : क रण त न त स क प सम य ब धत त म दस द ध न तसम सय च ल खन सव र व यत त न पठन व ग न भ वत मह त प न: सरल : श द : एव एत द श: वषय: सक षल

29 न पत: अ त थक र ण य प श द : सरल : तथ प न प स क त व ह यत इह ब ध स क तश ल र ण अत व ज ग क: व त स: ब ध ऽय तस भषणम ण क त अध त करण न क त च उपक रक व त त यथ प मर ण क त इद क, इद च म क इ य त वत उ न अल, पर त व त र: त क क य कमक य म त त य त व य आध र ण वय नण य त त त प तक ऽ मन त व ज स न यथ सस वव चन स म य न क त च श श य ग नद श: च क त: ल खक य य क त: स क तभ रत कय कत य: सम पत त इ त भ त असक त त न उद हरण ष क य कत र: म त : व त वन य म प अ तन : क य कत र: एत य अ धक रण: इ त ल खतव न क चत दन य न तरमहम ग छ म इ त उद हरण आग म य म इ त व द शकभ ष भ व ण त वत मन यपद य य ग: यत म दत इ त ल खतव न न दम द हरणमय य भ त म वत म नस म य वत म नव इ त स न स र य ग: अय स ध : एव त सम पम इ त त स प : श द: य : त न दन यम प सम पवत क ल: इ त स भ वत म न क म य ग क य त व इ त त मम च तनम प तक म णद ष : ब ल त : गत म स एव अ य प तक य त य व : क शत त अम ष प र क र: ज त : य त इ त च तय म न ह करण य क य चत स य पन य उद हरण न द न अ पत द न दन वह र उपय न म उद हरण न स ध वदश न य उपय न करणस ण न य ल खक: तप वषय प ठक न प र: स थ य व वरम त प ठ त व त अ भ त: अ य स: उप थ पत न सम ष म प अ श न आ य स: प ठक न प न: म रण य त न तप वषयसम य जत: अ त प न: तत ऽ य त स ध र य प ल खत न च तन य व क त न श द न व य न च अक र द म ण आवल अ प प र श व न य जत त उद त न स ण, व तक न, श व य न च प अपरप र श व न य जत न स त त न द प तक स द भक थ व न प (reference book) उ य भव त आ मन: ल खन भषण स चक ष ण क त वर यत एत वत व यत: - इ ग ड द न म ध य य तर महत वच भभ दम य त ण प न प य त

30 तत: वयम व दनम व प थ : इ त शवम

31 च ण य ओ डआ.म ल ड 0 अ णर जन म स क त न व द बनम ल ब व ल म यद य वस यक य.;न य.दल न टकम चन थ स रत व श वरमपस रय त त म द व दन त त य म य ब लक न न टकम रभत न टक य वषय य क प भवत सध य ;त न न ब लक य क त त म यप य भ मक स न चत एव सव अ य च ब लक त म ब य त म व त त म य ब लक ष स ब ल ठ वत त इ त च र आस त स यत कथ य य त तत क र य त अ प अ यथ य द स भव त त ह स ह र सव न प ड क र य त स सव द म यपभ मक य म एतदथ मवतर तए यत ह न टकम चनसमय क य शक र य त जल प र य व त म प त द यत म यद स च ग त इ त न टकम भन तमभवत त परव त न दन ब लक त ष न टक र धव त सध य च ण य य च र भ शमर चत यत ह वय च ग त त य भ व त स अभवत क त स स न प स त य प दतल श ष नमय त म सव ब लक स न स त सध य एत मन त व सहमत अभवन म त वटव तल न टक य र भ प व म यक प म व टव न सध कम चय कर व त तम घ च ण य भ व म य प य तघ सव पर पर य म ख टव त सध अवदत आ ण आम अ म क च ण य म य प य त त कमस व य घ क व द ष घ क य प व क प वत त घ क प म न य त अथव सव ष न स फ ट य य म वरय व च धर अध वत ग ह त क प म न त म एत न सध य ध प चम तव न य ल चन क आ धकर णक स ज त द य म प नम कम ण ह त क प ग ह व च ण य अ भनयम र धव न क य ण षम म य स व त वकम यपश य क य अध भ ग एक न न व स न प तव न तदन तर च ण य ग छ त च त क ग छ घ. म त! म त ण! एत य लक म म रतव त अर य लक! य म क पतर य त म म च क स लय नयत त वत सव ष ब लक न पद न क प त म सव पर पर स प श त आ ल ग त च सधमप यन सध य च क र मश अवध त तत ब लक मह द वम दर य प व व त म य भ व रणनद म भल य अध वन

32 सध भ म उ थ य क चद धक च क तव न. ए म त हम ए म र य मए म ग ह नयत त य म य व त व सव महत व ग न अध वन व स व स य गप व क सव आग य रणन य व ल क स ल ठतव त घ ट वय यत तम ए घ ट य च यत तम सव च ततव त यत सध एत वत म त य त मरण त प व त न सव ष न म न अ प उ त न य सध य म त आर भवन गत य त अ म क पतर तर च अम रक ठद ड ग ह व अ म न सव अ व य त य एव च तयत त ष सव ष शर र ण णह न न ज त न अ त च धर अवदत म न म ष य य म स सव व अ आग य व द य त त कम अज यत इ त म न सव य क न ठ अ त त न त ब लकच ग त य भ मक नव ढ य आस त क त इद न स सव थम च ण य य म य ट ग म य त तत व म न दत म र धव न त व अपर अ प क चन तथ कत म यत आसन क त उप थत न म अ य ष भय तथ स वध न म त तव द वर च व त सव र दन वह य त ण म अवल वतव त म न शन शन प च दवल कनप व क मह द वम दरम अ त मतव न एक भम ख सन स सध य ग ह य व अध वत प थ न क प त प टव न ए न व भय द श तव न सध.ग ह य म य व रम प हतम आस त कप ट क चत अपस र य व स ग पन न अ त अप यत क त स त क प य त घ गण सध भ त म प व ट!. क क द त म क ल ण इ त वद त त य म त त सम प रव षत य लत नप य सम प श क कट र थ पय त आस त न रव सन म न तत स त वग ह गतव न तम अ प ध ब धत म

33 स क तव मय अथ वच र ड 0 ल क झ न य य करण च य, सव दश न च य, एम0ए0 (स क त) प व य य त सव दश न ज0न 0 0आ0स 0म0 व0, लगम, दरभ ग ( बह र) धम थ क मम मकप ष थ चत य य स धन स क तव मयम व क य अथ प य प ष थ य मह त त ठ यत यथ व द र म यण दश न उप नष द मन यम त च थ य नव य त तप दत तथ व क य ऽ प धम थ क मम प ष थ चत य म यत एतत प ष थ चत यम व ज वन य ल य व न नध य त व द द थ एक न य ग न ह न प ष थ चत य न ज वन यप त य भव त अथ वषय क शक र ण यद तम- अथ ऽ भध यर वव त य जन नव तष (अमरक श न यवग ) उपय तक शवचन न स र ण र श द य भ म कर र न वर धनपश प दय ऽथ वब त स त अध न यवह रस कय य र जम कत प द प ण प अथ स य त क ट य दभ रत य थ श य त मन यवत भ मरथ पद य म स य त मएव व नमय म यक रण भव त परम न दरस म तम त भ गवत र मच य य म ध य स रसव व प - परम तर ग भ त मह ल म वत त स व अथ प ऽ प ल म स व ल म म व य प ण, य प ण, व त प ण च य यत यथ - द व य अभवत भव भ वन य व त च सव जगत परम त ह (द ग स तशत, अ य य-4) आ म नय णम तर उ य मक म व तय धम थ व धत भवत अधम ण प व धन बध त पर तदथ नथ न बद भव त अम म व ऽ भ य मह क व क लद स ऽ प वक यक य कटय त तथ ह- स चत ध बभ य त सव प थव पत

34 धम थ क मम ण मवत म इव गव न (रघ व श 10/84) एव च क लद स न नय त य थ य आव यकत तप दत वक य क य धम दनप त व न सम प ज त अथ न व क य ण य भव त ज न म इ य प स स धत त न व तथ ह- थ य द डयत द डय न प रण त स तय अ यथ क म त य त धम एव मन षण (रघ व श-1/25) च ण यन तस न स र ण - स ख यम ल धम, धम य म लमथ, अथ यम ल र यम इ त अ प य क व अथ यम ल धम इ त तप दय त एव च- अ त ल श ण य ऽथ य ध म य त म न व अर र व ण प त नम म ष मन क थ ( वद र न त) धनमप त त न यम अथ त य य थ य गम न उ तर तर धन धम च वध त त व य य य गम न यगतम प चत व ग फल त ह क यत र म दवत व त त य न र वण दवत इ य द क य क य व त नव य पद श व र ण स त त व इ त स ह यदप णक र क य म तभगव न र यणचरण तव दन, अथ त च धम दथ च क म च त धम व श ट दथ, व श य च व न ठजनकत न पतज यत व व व न पत त द यव व भयस ब ध न ब यम तथ च धम न क ल ऽथ एव अथ न य अथ त अधम य ऽथ न न ऽनथ कर इ य व म णक धम श न क ल वच स क तव मय अन क न स भ षतप य न अथ य मह व समथ य त यथ - सव ग ण क चन म य त, य य थ त य म ण, य य त व त स नर क ल न, हर यम व ज य न फल ग ण, इ य द न स त अथ ज न वत प ज न वण नचय व तव क न स व न क ज क त न क णबल न व स यम, अथ प ज न श तम व य, उ स ह य, आर य य च तपदम आव यकत ऽन भ यत अत एव - अ नव द मय म लम, अ यवस य य म लम, उ य गन प ष स हम प त ल म, इ य दक य प द यत न तक तकदश न च अथ य चच व यत न तकदश न अथ क म प ष थ म य त आ तकदश न धम थ क मम च त प ष थ म य त अत ऽह म य - स गत सर व य स क तव मय न य म तम भ रत य वक स थ तद व य प स थ कम

35 !! इ त!! प ण न य करण य प द य वम. कमल भ र व ज आच य, य करण वभ ग ल लबह द रश र यस क त व य प ठम नवद हल य न ध त गर प स वमल श दव र भ तम च नज भÂ त म प णनय नम स क र प ण नन भ ष स ब(म क र ण य न क शन न ल कत, श पय जलधर भ म ल यमप क य भ ष स क त, स स क त अतएव श दस ध व वषय स ष य करण म त इ त वच भ भत ह रण तप दतम यत श दस ध व तप दनपर य करण म त, ल क स व य त स क त य करण ष म य र य आ य व त मह ष प ण न श दश क लग त भजत य य प प ण नप व म प न क व य करण अभ वन पर त ष उ(रण न त य -त व वध ष थ व वल य त त ष प व च य ण क तय { प स प ण व नब( आसन पर मह य स म कय व नकपर पर न स र त प ण नन व स ष य करण म त स ष नब( ल कव द भयश द न श सनपरमत द यपरक ण च ययन न प णन यत व वस ह य सव थ स द ल भम अतएव सव श पक रक व त प णन यश वषय प णन य क ण द च सव श पक रक म त स(म भगवत प णन व प व वषय पत ज लन स म य य ग Â ह क चद प य म श यदनथ क य त व त त आच य प ण नन अ तस पत ल क य वह र न गमस त नयम पत ज लन च न द हरण, व प ल क ढ द हरण ट तम लक य य च त ठ पत अन न कत त प ण न अ यत त पत ज ल वषय यथ तर म न न म य म य भ णक स(मभ त पर पत ज लन स म य य ग Â ह क चद प य म श यदनथ क य द त वचन न आच य प ण नर व स म नत प ण नय ग स क त श टसम ज य भ ष आस त व भÂस ष द र द न न-अ भव दन- य भव दन- प ट- तवचन- न त-आश - ष -अस य द सघõ ष य तश द य नब( स( त म णत मद त य यत य ग { मन स क त ल क यवह र भ ष {{स त पत ज लक ल { प यवह रभ ष व भÂत भ य न स र व दमध य व रत व त र भव त, व द Â व दक श द स( ल क च ल कक अन थ क य करणम इ त म यत वल क च लत अतएव क चन श ट अ प य करणपर म ख अभवन च नक ल उपनयन न तर आद य करण ययन अन तर च व दकश द उप द य त म उ तम प-प र क प एतद स त

36 स क र तरक ल मण य करण म ध यत... तद य व न तथ यत ह व दर थ न थ च य करण ययन म व यकम एतदथ मण न न क रण म षडघõ व द { य य य च इ य गमवचन भ यक त ( तम यथ व दकभ ष प रर ण थ व न चय थ य करणम यत तथ ल ककभ ष स वधर न थ, स र ण थ म प य करणमप तम य य प प ण नन त क ल नल क च लत य ग स ष नब( पर क ल म ण भ ष { प प रव त त तद क तभ ष ण च र स र ण जनस म य स क त य च र {प क त यन क त ततक ल श द य य ग वषय अ त य पक स ज त क तश द न सम व श न अप शश द च स क त वक त स ज तम पत ज लन य करण न व भ ष प रम ज त श प व क श द य ग म इ य व भ ष स ध व तप दतम य करण ययन य प य भ ष व पम प स र त सव धर त स र त भ वत न श यत अतएव भ ष स वधर न थ, भ ष गत न वक त न स श न थ य करण य मह त सव स( पर स तक { मन आ लभ ष य आ प य य त, स गणकय कय ग च स क तभ ष य स र ण, प रवधर न, च र स र प ण न य करण न व भ वत श यत ध म क -स ह यक -स क तक भ ष य व नक भ ष प ण स( स क त य न व नव भव न भ वत व नक सस म न अ य व नकत व क त स क तव मय य व द मणर म यणमह भ रत म श दष श ष अथव ल कर जकस ह य तप य वषय म णत यÂ क वल ल न दक ल त अ पत आध नक { प स चन य गक तक ल स क तभ ष, सव पय त भ ष वश षत प णन य य करण ट ढ, य तष ट ढ, व व य व भÂभ ष ण मन व द य म यमभ ष ट ढ च आध नकव नकय ग स गणकस क तभ षय च पर परम प द य व तप दयन व त य वच रण य त य त - ;1 क य टर म ग क त स क तम ;2 स क तभ ष क त च स गणक य प द यत त त वच रण य वषय य म ल धर अम रक य व नक य. रक गस इ य य म यत अ त य न उभय स ब वषय गभ र च तन उ तम य भ ष प ण, स क त य क म ब ( च ; तजप पबप स दजमससपहमदबम, स रचन मक व पस य ट ढ व न तप दन य ; दव समकहम मचतम मदज जपवद सव पय त स क तभ ष स गणकय य भ ष य प य करण मक ट ढ वश ( प ट च भ वत य स क त य य करण मक व पम कलयन गस स क त क य ट ग ;ग णत य मत व कर त वश षत प ण न य करणस दभ च दपदपष हत उउमत ज म बवउचनजपदह चव मत म नपअ समदज जव जनतदपदह उ ब पदमण त न प ण न थ ज मतव वउचनजपदह उमकपबपदम अ भमत क तकभ ष स गणक य प य कत इ त वगतदशक य य सतत य स न तर स गणकव नक तम पर स तमशत य म व आच य प ण नन स गणकभ ष स ब( आध नकस भ षतसम य न सम धन त तम

37 इ त त यत य चत सह स ष स क त य करण व नकत क कस यव थतस नब(श य त तम अ ट य Õय नब( न नयम न मह त स गणक म ग क त व श ट ढ न व यत - ऽ प णन य नयम म यत श द न व ल षणमथव श द न श सनस ब( अत व यस रचन य, व य व ल षण च स ह Õय स य त ऽ प ण नस ष प रभ ष, भ ष व नकत य न, नयम उप नयम च नब( ऽ प णन य नयम स प रभ ष परक, धत तप दक यय न प तपरक, उपसग ण अथ प रवत नम दधन स त ऽ व यस रचन मक न च व श ट ढ न स गणक य य करणम तत उपय तम पदसम ह व यमथ सम त अथ त अथ भ य तय न क पद न सम ह व यम स क त य करण वभ त य ग त व य पद न थत प रवत न स य प व य थ अप रव त त एव वत त त त क वल पद न पर परस ब ध अथव अ वयब ध आव यक पद स(य क त ययम लभ त वयव स त स तघ र व श द पद न स य त उ तम प अपद न य ज त स गणकय म यम न य करण य सरल करण स ह Õय भव त य करण य द ब त ल टत च प कत स गणक सह यकम करण न स र स ण व नकर य वग करण श दक य स य त यथ प णन यधत प ठ त वसह धत न दशगण ष पर म पद मन पदय नव त प ण मरण ल ट वत त य करण मक य न स र स( र ष अ ययनस प म स गणक य य करणश सग पव द नयम अ प मह वप ण वत त स क त य करण य स गणक ट ढ मह त म ल य व व भÂ श णस थ न ष श स थ न ष व श क य वध यत न कष त स क र च य प ण नन श दस ध व तप दन ट ढ, ल क च लत य ग ण स( ट ढ, व नकत क क ट ढ, स म कय य न स ण ण त न त ष व ल य न व श ट ढ न च आध नकय ग { प स घõक व महद प द य व च स य त

38 स यनय स ट य मन ज उप य य श छ ;स यय ग वभ ग ल लबह द रश र यस क त व य प ठम नवद हल -16 क तप षय स य ग द व स टभ व त यथ क क म य प ग व भ ट थ नम ग छ त, अ च प ग न न द टपथ त न सह व व ट थ नम अय स य ग महद दस ट वन प ष य भ ग य क व य य च समथ भ वत Â ह त, अत क तप षय स य ग एव भ ग पवग य स टघ ढर त स वरज तमस स य व थ क त, क त म ह न महत {हघ ढ र {हघ ढ र त प चत म ण एक दश य ण च प चत म य प चमह भ त न द भ त न कथन य भ य श दत म त श दग णन आक श य प त श दत म स हत त पश त म व य प त य च ग ण श द पश च त पत म त श द पश पग ण व य त रसत म त श द पश पत म ण सहय ग न जलम प यत य मन श द पश परसग ण व य त ग त म त श द पश पत म ण सहय ग न प थव ज यत, य य श द पश परसग ध ग ण व यम न एत ष प भ त न श द पश परसग ध एत म ण प च व श ट वषय पर सह व प व भ त न ग ण अ प एत ष सम व ट लघõशर रम - लघõशर र सव थम स ट सम र भक ल द व प यत इद स मशर र क य तप षम कम क नम यत तथ दमस त शल य म प गमनश ल नयत स ट र र य मह लयपय त र तय ण त ठ त, अ य व प मह वमहघ ढ र-एक दश य ण प चत म ण च थम ट दश वयव न सम द य एव स मशर र मदम त म सग ययसग च - त म सग य भ य व भ ग करण व च व प न प त ययसग - वन भ वत Â ह त न प च भव त यत ह ब ( व पक रण वन च श द पश दष कथ भ यत ग म य त म द व पक रण वन च श द द न व प य न प तर व क ल य { प भ वत Â श यत अत त म सग य ययसग य च वय न त तम व यकत वत त भ तस ट - अ भ त दस ट न यत म- ज प य प -ग व -य -र स- प श च - इ य ट वध द व न स ट अ टध वक तपत ष सग ष म थमसग सग {य मण स यतप जनन मक ष स वत त ज प यल क महल क त ज प त स ब न द वसम ह क म द )भव तद न अजन भ, अ मत भ इम प च वध क पसह य ष नवस त तत {ध

39 व र तन म इ ल क पत ल क -ज यम न सग प, पत ल क च ल क { प श व७ क यत म पव त य प ठभ ग द व च ग व नवस त अत ग व ल क व णल क ज यम न स टय स ट अतलन मकमध ल कम र य प त लल कपय तज यम न सग एव र ससग तत {ध द यद नव नव तकवच भ तय वस त इ थम टध सग न पत धनस ट पर थ म - महद द वश षभ त न य न स त थ लभ त न त पय त सग क य व क त न वर ण न म प द न, न य क रण क त न य, य द क तम ण व स स र भ व य त त ह सद व भ वत यम क त व त तप ष म य एव अत इय पद थ भव त यद प ष क त ब न म यत तद क तर प त म त प थ भव त अत एव क त व त थ पन व थ वद त क य प षम तर व व थ अन न म ण स ततय स यनय स ट म न पत

40 आध नकय ग नश य स गकत ड. न लम ठग ल व र ठ य य, य तष वभ ग ल लबह द रश र यस क त व य प ठम नवद हल भ रत य न सव ष श ण म धर म ग दश क च व द एव त सव व दत वत त सम न व दकस ह य ष पल म त त म यत व व७ इद न मन स धनम यम न य न भव त तत सव य न क प ण व दकस ह य ष पल यत व द न य म ज षक य सम त नर श सÂ हतम त व त त व म जग त कम प त वम त श न त यत व द सÂ हतÂ भव त व दक न सव ठ नम त त व क व त भ रत य प च य च व य स त कथय त यत त म नव व दकस ह यÂ ज न त त भ रत यस क त रप र चत भव त व दकस ह यमत व व तर त य करण य तष- न त-क प- श -छ दश ण व द य घõ न यथ त भ कर ण- श दश म ख य तष च ष म त न त च क प कर य त श य व द य स न सक प दप वय छ द आ य ब ध क य मक य तष क ल तर ण वक स समव य क प चक न स( ज तम स( त, स हत, ह र, नम, शक न च त प च क ध वत त यत ह स( त थ ष ग णत व य य उ ल ख स हत थ ष द श न, भ श न हच ) षचर द वषय ण ववरण तथ ह र थ ष ज तक य ज मसमयवश न ज म घõ नम य पफल द श य वध वत त यथ ह र थ ष ज म ट नम य ल न प ट वधय ह ण प ट करण क व ज म घõ य नम ण वध यत, तथ व ज मक ल त थव रवष वर हतज तक य क त न व य व र श भ श भ न य वध द त { त न क वल ज मसमयव र त थवष द वर हतज तक न क त नश वत त, अ पत य य क य अ प सम य य नर करण थ न व व र अभ ट क य स( एव नश म इ त क यत अथव त क लक तप दतश भ श भक लब ध एव नश म य यत नश थ ष नकत उ च रत र पफलकथन य यश ह वध वत त खª त द य प चमशत य ष ठशत य च म य व य सव च लत स( च स त, पर क ल तर ण नश तग त स( त य ण व श ज त त स( त इ थम सन, थम न र स( त वत य नल न स( त तथ त त य च स त वर व न स( त त नल न स( त त क लक न व र क डल नम ण वधय ह ण श भ श भ थ त नर य य ह आद श य वध अ त तद व नश तग त

41 नल न स( त म य यत तथ न र ण ग णत यप( य नक ल ज तक य उ च रत न य य न व न उ तर द यत, स व त नश तग त न र स( त प ण प रग यत द नकज वन { य पय गत - यथ प ड तथ म ड स( त {य च नक ल द व च लत { त स( त {य तप दय त य स रजग त स य द ह ण ग त व ष य नयम दर य त त व णम य शर र तग य स रजगत स च लय त, स( तम न व त म म भ णन पद थ य व आ तर कस रचन य आधर प र ट प तन य त णम य पद थ य व थ मकस रचन य आधर परम ण वत त यथ इ टक ण य ग न भवन नम यत तथ व परम ण न य ग न ण पद थ व न म त भव त अ य परम ण र व त व ल ण { त अ य म य एक घन व य व द वत त य च क म त क यत परम ण ज वन य स र { मÂ व क नवस त क मद प रत {न क स म तस म व य कण प र म त तथ च त { मन प र मण स रजगत ग त वध नन क व त एत श न मन तपरम ण न सम ह र य य पम म क शर रम त अ म क शर र य परम णव, य च श र र व न य क श व इ त क य त अत स रजग त थत न हन ण प ड सह म क सततस ब ध { त त न च स ब ध न हन ण ग त- थ त-र स य नकत प रवत न न पम म क ज वनम प भ वत भव त नल न य तकत यत - ज तकमल य व नल न य प पफल भव त य य ज मक डल न त त य नल व न क डल नम ण वधय पफल द श यत अ प च प र क ल आध नकक ल य घ टक य मव समय प र न थ श वद न य ग यत म त न नयतसमय य सव थ न न स भ यत म, नल न { प समय य पय ग भव य व पर त ज मक ड यप य न व क ड य स व य भव त यत ह स मतर न य प त क लम व य त सम धन भ वत मह त ज मक ड य त व तर ण वच र आव यक नक ड य न वश ष य प सम धन भव त नक डल ज मक डल व यव यत क य स( य ग - अ म क प व च य द य टस पÂ ) ष-म न भ च वक य तभ च व र क ल य श भ श भत य वषय म नवक य ण य य तष द र य मन भगणय गय वत क ल य स यग ववरणम मन श त तम त द य टस पÂ य त श वत क व दशर श न वभ जन क व नव ह ष त स थ पन वधय म नवशर र प ड य श य त द श त न त श य त अ य ष श ष व यत य तषश य य त ज म कल नइ टघट ल न प टनव ह द न प ट करण पर त ज म घõच य स यग नर ण न एव पल यत ज म घõच य ह ण थ त व य ण म वश ष य एव न पत सम त व व य प श भ श भ न यत व त त य तषश भ व यश वत त अत क एत श जन भ व य त ल क, य वक यभ व य त न छ त, अथ त सव इ छ त त भ व य न थ ज मक ल नसमयव र त थवष द न न भ वत यम य ष प व ज मक ल न समय द न भ व य त, त त आ मन भ व य स य तय य य व पर ज मक ल त थव र द न वह नतन क न क र ण वक यश भ श भक ल वषय नव त भ व य त त च तय अ म क प व च य य तषश वत क य तष तग त नश य उपय ग सव ष हतक रक आ व क र क तम य य व क र ण नम ण न च न

42 क वल ज म कल नसमयव र त थम स द न वह नजन न सम य न नर करणमभवत, अ पत अन क ज टल त ज टल न न सम धन श मभवत द य टस पÂ त आच य ज न त म, यत ण - ण य ग दष क ल न वषय उÂ त भव त आध नकघट य ण म व क र त अन क य ग पर तमभवत पर त मन क ल { प ज म घõच व र ण वश ष य श भ श भ वम द य त म अत अ म क प व च य अन तवष प व न क वल स( त, स हत, ह र द थ न नम ण क तम पत त क लक न व र अन कसम य मक न न सम धन थ नश य थ न म प नम ण क तम नश थ ष त क लकक ल य टघट प टल न द व र नच य नम ण यत, च य स यग अवल कन न न य सम धन वध यत यत ह नश थ ष अन क न न वव चन भव त यथ व यल भ न, नक ट ब त सहय ग, वत क य, म त व हन स ख-स त त, य जन, रप म त ल य वच र, ड य सपफलत, र ग नव त, भ य त, वव हसम ब ध, व छ द द न, आय म य, भ य दय, वद शय, र य त, य प र ल भ ल भ, द श टन यय स म जक त ठ इ य द वषय अन क न य भव त य ष सम धन थ नश थ ष अन क य ग तप दत स त त त ष न ष कमभ ट स( भ व य त न व? इ त न ष क य स( य ग य अत व मह वप ण भ मक वत त, सव सव न ष त क न म क य स( य ग इ य यत, सव ण क य ण स य त य य ग स एव क य स( य ग इ य यत अथ त य मन य ग अभ ट न य स( ज यत, स एव य ग नश थ ष सव क य स( न न स( वत त क य स( य ग य वषय भ वनद पकक र ण एवम तम तथ मत तर ण नभ षणक र ण प एव तप दतम त- 1. ल न श ल न क य श क य भ व य द प य त 2. ल न श क य भ व क य श ल न य द प य त 3. ल न श क य य च पर पर य द प य त म 4. ल न श तथ क य श य य त ल न य द य त 5. ल न शक य शय य त क य भ व य द य त 6. ल न शक य शय प ण च ण सह क ब लय ग य द भव त 7. ल न शक य शय पर पर म तय इ यश लय गम प भव त 8. ल न य अथव क य थ भ व प र श भ ह ण ट य द य त न मस शल न श य बल व च य, प चवल न, थ न द क लच ट न स ग क भ त न ज तक यत आ य त न स त, त ष म प स यग, बल नर ण त ल न श य श भ श भ व व त यम ल न शक य शय थ त व य त भ ट न य सम धन क त यम यथ त ल भ न भ वनद पक क र ण -

43 ल न श व यत ल न क य श क य म त क य स( भ व द द क य म त पर यद नक ल ल न ल न श तथ क य श क य भ व प य त, तद क य स( य ग भव त त ट य द इद प छ त यत क त दन द य वत क य स( भ व यत त न च य तथ च गत व च र अत व पय ग वत त त दन न सघõ त न चय च ल भभ व क मन दन व य त यद च ल भ श न सह य त ल भ भ व अथव यभ व क र य त, त वत दन न य वत अथव त न य वत ल भ भ व यत त प { मन य म नवज वन य सव ष प ष य य न व स च त र ग प त, र गन श, वव ह, स त त, र ज थ त, स य थ त, र य यव थ, गभ स भ वन, व ट वच र इ य दय वषय वव चत

44 य यश भमत य म प य षक तद त आ व क त न न थत य यश सव व य न द प थ न य म त व दतम व वद ष म व य श करण क ट य न प म तक ठ न तम- द प सव व य न म प य सव कम ण म आ य सव म ण स यम व क मत इ त यथ द प प रत थत स ब( सव म व थ ज त क शय त तथ व य यश म अन पदम अ व य वत म न य मन क म न प श थ नम व कर त त व यम न श य त व सरह य क शय य व य च व क व य सव व य न क शक स आ व य व यम न न त व न क शक त वद ज य न वत भव य व त न तर हत स य म आ व य मह ष ण ग तम न म ण द न न ह थ न त न ष डशत व न परमप ष थ स क व न व क त न म ण म यस शय य जन ट त स( त वयवतक नण यज प वत ड ह व भ स छलज त न ह थ न न त व न न यस गम इ य मन थम स परमक णक म न ग तम म ण य सव थमम श कथ कर त? आ म द व दश म य ण त व न य व न यस गम य जक व द त त न व शघ ढन यम म ण य म य दसकलपद थ यव थ पक व न ध य त स थ य न श य नर क ल व त न य य य वत क गघõ श प य य अ प च त म णन मक मह नब ध म यव द करण अथ जगद व द खपघ ढ नम नम ष र ट दश व य थ न व य ह ततम म व क परमक णक म न णन य त म ण ध न सव ष यव थ त र त म णत वम व व यत इ त थ न सव ष म य दपद थ न म पय गन यव थ त म ण य त व त न पय त म णत व न पण य थ य औ च यम व दश य त य य प म ण दय पद थ इ य व वध न व य न, थमस मक न व य न व म ण द न त व न त भव य व पर म ण व- म य व दस म य म ण म ण द न नम व त व न व न न भमतम महष ग तम य, य त म ण- म य दत व न म उ श-ल ण-पर म ख न य व श य न तद व व त त त व न व न {न मत म त वश षत वभ वन यम

45 य यदश न थमस थम सम ट य म णत व य य न म न पम नश द म ण न इ य व चत ध वभजन वधय चत ध वभ त ष म ण ष थम प त य य य ल णम- इ य थ स नकष म न नम यपद यम य भच र यवस य मक य म इ य व य यस ग तम त त य य प म य करण व प य म ण य वभ ग न तर य - म ण य व ल ण सम पय त म य प तत तभ त पर ल णत य म ण यय वन य म करण प य य म ल ण य प प र नम अस भव त य म य एव सव त थम य ल ण न द ट तत स पप यत इ त व यम ल णम ह न त य च य म य य म करण व प य म णल ण त आ ज य न व त भव य व त सव मवद तम य ल ण य क व न म न व य यन इ य य थ न स नकष द प यत य न, तत य म इ य व व य य तय त अ य न समवतर त यत यथ य जन यत इ य य थ न स नकष आव यक तथ व इ य थ स नकष त प व त वद मन मनस स य ग मनस च य ण य ग { प नतर म व यक एव स त य ल ण मह ष ण ग तम न कथ न म-मन स य ग य मन इ यस य ग य च सम ल ख य जनक व न व हत इ त न मम सम द त व य यन न म नन यत यत य - म ल णस एत वत य क रणम इ त ग तम य न व त पप द य षत य त य - म य य व श टम नतरस धरण क रण तद व वश षत वव त म त, स { मन य म य व श ट यत क रण त य व नद श त एत वत आ ममन स य ग य मन इ यस य ग य च य - म क रण व त वत कथम प त ष( न भव त यथ इ य य थ न स नकष त क वल य - म ज यत न तथ आ मन मनस स य ग न क वल य म पज यत य त अन मत, उप मत श द च प आ मन मनस य ग क रण भवत त सव पर म एव स त मनस इ य ण स य ग त य - म जनन एव पय यत, अ य च मन इ यस य ग य अन म य प म तश द म य मन पय ग त कथ न य ल ण सम ल ख व हत इ त ज स { य हत व त ठ त ज स य अ य सम धन त वयत व य यन न मन इ यस य ग य य म {स धरणक रण व णज-र सन-च ष- व च- वणभ द न व भ न { प य सम न प ण क रण व त नर तम इ य य, अथ न ग ध -रस- प- पश -श द न पर पर भ न न स नकष त नतर भ न एव पफलत इ य थ स नकष प य य म क रण य णज द भ द भ न व प य ष सम न प ण क रण व न त त इ य थ स नकष य व य म व श टक रण व न स धरणक रण व न व य स सम ल ख सम चत इ त स न च यत

46 एवम इ य थ स नकष प न न य म इ त य म ल णम स पप न भव त अ य म ल ण य द वश यव चक नपद न द यत च त इ य थ स नकष प नम य म त पय व सत य ल णम मन व प य इ य य आ म व प ण अथ न स नकष स त उ प न स ख- द ख द अ त य त भव त अ य अ त य त नव रण थ य म ल ण नपदस नव श { नव य न व ट च नपद, स ख-द ख द मन आ मस नकष प न व य स व { प न व य भ व द त य त स द रपर हत त य यम य ल ण नपदस नव श न अन पदम व प त स खद ख द व त य त भवत त व नर त पर य म भ न य सव य प न य अन म य प म तश द मक य, मन प य य आ म व प थ न स नकष स य व ज यम न व त इ य थ स नकष प न न व प य य म ल ण य अन म य द न { त य त व ल प यम न त ठ त, क च य ल ण मद न य परम वर य अ य तम प भव त परम वर य य ज य व द त त न शघ ढन यम, य म ल ण नपद न स कर म यन यवस य स(स वज यव छ न य व वब धत एव च न म य प म तश द म य ई शस वज त अ व यम न व त ल णसम वय भ व त न त य त परम व प र क त य प य म ल ण य य त त परम वर य तदव थ व त ठत त यम ई वर य ज त य अ य त नव रण थ त इ य थ स नकष प न म त स वधरणम य प य इ य थ स नकष त र त न प न न य म इ य व प र क त य म ल णम य पग त यम एव य ल णप र क र स त ई वर य य क न यन प न व त इ य थ स नकष त र त न प न व न व च नर ब म व त त ल णसम वय न त य त एव प र क त य य य म ल ण य अन म य प म तश द म य सम वय भ व त अ त य तर प प व द श त नर त भव त अन म य द म य इ य थ स नकष त र त न ;मन आ मस य ग त र त न पर मश -स य न-पद न न सम प न व य व स( व न इ य थ स नकष त र त न प न न व प य - म ल ण य सम वय स भव द त वश षत {वध यम व त त ल ण य य एव प र क त य न करणक नम इ त स( य - म ल ण एव त पय म न यम य ल ण { मन अ यपद य पद श द य ल ण त य त नव रण थ म त य यम व य यनभ य न स र य वदथ व न मध यश द, न मध यश द च थ स यय आ व वदघõन ग प ल ज यत अथ त जगत तल य व त अथ पद थ व स त त व त न मध य अ प स( स त अथ च ए भ न मध य मक श द त वदथ व न सव ष भव त श द न च अथ व न ज त स स र यवह र { प आ ज य न स( ढ त व य यन दश इ य य थ न स नकष त सम प नम अथ न प म त रस इ य व व व व यत स( परसश द च अथ य न वषय य व न मध यम पश द न रसश द न च प म त ज न त इ त न य रस इ त ज न त इ य करक न य च यपद श

47 भव त परस दश द न यप द यम न य न य क र व य यनम न दश प म त ज न त रस इ त ज न त इ य य क रक व यत अ य ववरण प म त नव न रस इ त नव न इ य व स भव त इद न यप द यम न सत श द स यत इ य त व य यन य सम घ ष यत इद श द न इ य थ स नकष प न न प म त रस इ त व स क र ण स ब(म त अत इदम प इ य थ स नकष म न न व न स ह त भवत त न मध य यपद य { मन श द न { त य त य ल ण य स पफ त व, अ य व रण ल ण अ यपद यपद व श स र य न भवत त सव पर म व य यनमह ष अथ प इ य य थ न स नकष द प यम न न न वषयन मध य यप द यम न श द न वभ द वव चयत न द श त यत अन पय त श द थ स ब ध य ददमथ न प म त रस इ त व पक तत न मध यश द न न व यप द यत, य न म श द थ य म य व यम न व त व प स ब ध क य च व त अ व त व यद च पय त श द थ स ब ध अ य थ य अय श द न मध यम इ त नप र सरम अथ प य मक ग ह ढत तद य ददमथ न तत च ष ज यम न न थ न न न व श यत अनय अथ नय व य यन दश क चन अ य सम य श द न त य न त यम न यवह र स( ढ त अ त यम न न च न यवह र अत त य य य थ य व य यन न इ तकरणय त न स श द न प म त न रस इ त न इ य व नद श क त एत वत अथ नक ल सम य श द न य यत, यवह रक ल त य यत इ त स स( ढ त व य यन क तम य म ल ण अ य भच र त पद प द न म द ष प करण थ म ग मत स य र मय भ मस ब( न मण स स ट प दम न यद द र थ य प ष य च ष स नक य त तद च र य य थ न प दम न न र मण स नकष स त उदकम इ त म मक नम प यत अ म मक न य म ल ण य सम वय द त य त प ट व यत अत मन त द त त व ढ भच र नम, अथ त तदभ वव त त क रक न य भच र भव त एव यत न त मन त द त तत अ य भच र भव त, अथ त त व त तत क रक नम अ य भच र यत अथ च व य यन दश य म अ य भच र नम व न मतम य म ल ण यवस य मक वम न नव यत च त अनवधरण मक य न य स शय मन स( य य म ल ण त व त अ त य त स य त य य नव रण थ य म ल ण यवस य मक त पद व टम यद द र थ क चन प ष अथ वश ष प यन ध म इ त व र ण र त व अवधर यत म न भव त तद इ य य अथ न स नकष त अनवधरण न स( ढ त इदमनवधरण मक न त वद मन स य ग द व ज यत इ य थ स य ग य न य प द यत इ त त न { य प यम यत यद क चन प ष च ष थ वश ष प यन अवधर यत समथ न भव त एव च इ य ण पल मथ वश ष मनस न पलभत तद इ य ण अथ वश षम अनवधरयन मनस प न वधर यत म भव त एतत यत इ य ण अथ वश ष नवधरणप व क मनस थ वश ष नवधरण तत वश ष प वमश म स शय भव त अय स शय इ य थ स नकष ज य त व यत पर अनवधरण मक इद न य म त न य पग यत सव नयम न य वषय य भव त त य इ य ण म त थम

48 यवस य अन तर प न मनस यवस य य यवस य अथ त अन यवस य ज यत एत श नयमवश द व य ष प ष ण म इ यम उपहत भव त त ष त न इ य ण न भ व त मनस अन यवस य { प न न भव स( य यदश न मन अ प इ य परम अ य प थग पद श मन गत म भ द त अ य प य भ त य सम प न न ण-रसन-च वक - ण ब ह र य ण ग ध -रस- प- पश -श द प ष वषय ष यथ म नयत न भव त अथ च म न इ य य प सग ण न पर मन त न भ तक न प सग ण म त अ मन स वश ष मरण य आ मन, आ म न व यम न य स ख य च म नस य व यत य य प य यदश न मनस इ य व न त पर त तर ष मनस इ य वम य पगत य यदश न न त ष( म त अन मतम व भवत त स( त त आ म न य स ख न य प मन प इ य य आ म प ण स ख व प ण व अथ न य स य ग सव न भव स( त न व ज य व त य व स पप यत इ त सव चत र म

49 रघ व श पय वरणम र ज वर प सव न गव षक ल0न 0 म0 व0 व0, दरभ ग प र $ आ $ व $ य यय न न प न पय वरण श द न यद व ण त सव न तत पय वरण म त अ प च प रत आव यत ज व अन न त य प य पय वरणश द य न प तभ वत त अनय य प य इद स य त यत स स रक य ज व य स र ण य व यल भ य च वत त कम प मह व पय वरण य पय वरण ष प थ य त ज व व क श द न प च भ तक त व न वश ष ण व त न आक श व य, व य र न, अ न र प, अद य प व सम प न त व दतम एत न क तक पय वरण न सव थ व म नव पक रक ण सव न व य त ठ त क वक ल ग क लद स वक य क य क तष स र यवनर जष पय वरणश धक न प वनतप वन न स थ कप रक पन क व ऽम ष च च ण क तव न न न वध स म यकय पय वरण य स श वस ध म मन श वर प भव य व त य मदमवग यक लद स रघ व श र भ व श ठ म दल पश द व व कटय त- स ऽह य य वश म ज ल प नम लत क श च कश च ल क ल क इव चल (रघ व श ) मह क वक ल द स ण त रघ व शमह क य य वत यसग ग र स ग ल क ऽ मन स वर वन प त र य तप दन यत - स व मद य व शर र व त द ह न नव त यत स द दन वस न स कब लव स वस यत ध न रय महष (रघ व श 2/45 रघ व श व ण तग णप ण ग व ऽ प ह यपय वरण नव रण मह वप ण क रक स त य य ध मनद स ख र त रज कण र यप वन द षकक ट ण न सह एव वन श भव त स र यवन

50 व श ठ म थतन द य ख र त रज कण र ज दल प त थ जल भ प कज स श ल धव न स दभ ऽ मन कथय त क व शर म ण क लद स - रज कण ख र दध त प श ग म तक त त थ भष कज श म दध न मह त (रघ व श 1/85) र ज दल प स न य व हन सम थतध लन पय वरण वश य क ल हलज य व न द षण च नव रण थ म क क स यर हत सप न क एव व श ठ म जग म- म म द म प ड त प रम यप र सर अन भ व वश ष त स न प रव त वव (रघ व श 1/37) न न स मर ग ण स मक ट ण भर प पय वरण द षण प तभ व त यत र जय म भ तस मकर ग न क ट ण भ व ज स पय वरण द षण न न सर द य क चत क शलम भ स वध नतय र जय म त य म तर ज एक त ग ह पवन एवद हस क र क त - त ग ह पवन एव स गत प चम त वद प र धस र गश तमप द य म ण स म त श ख न ग ढम दध (रघ व श 19/54) क त वषय स प ण कथ यत श यत यत मह क वक लद स पय वरण व न परम व ण आस त पय वरण द षक न म ख त व न त प ण त प र चत इव प रल यत ऽस सघनवनर जष स र यतप वन ष तप धन य यस ग धत ध म न प वनध न न रजस स मकक ट ण न श त पय वरण य प व श च स ज यत त न न स रम इ त सम ज य य दय प र ह य य वद नम ड. र मर जउप य य प र ह य वभ ग य ल लबह द रश र यस क त व य प ठम नवद हल -16

51 प र अ हत कर त यजम न य स प र हत त य भ व प र ह यम प र ह य यजम न य क य ण य च यत यजत म न म त यजम न अथ त स जन य म नप व क प व क च द व न यजन कर त यजम नस य व यत एत यजन यजम न य य दय य भव त सम ह सम ज त य पक भव त सम ज य य दय प र ह य व र भ वत श न त व द य ष व द ग न स स न श क प य करण न त छ द य तष च व द ग व ष क पन न व द ग प र ह य य प ट कर त क प व द व हत न कम ण म न प य णक पन श म प टम त यत व द व हत न कम ण श क पश म त य त य व न प ष स व व न इ त म ण यत यत य व न प ष एव व त त व व स ऽ त य कम क ड न हतम त यत ह कम ण क डम कम क डम त क ड न म म त ह कम ण म कम क ड स श भत तम व ध रम त प र ह य य म यत क पस ण च त व ध न तस म, ग यस म, धम स म श वस च त तस मण थव ण त न त नय ग न मब वण नम त व त म न तय ग न चलन ल त यदर यत यत ह इद न तन जन त श न स त य श तद न तन आसन तय ग द न क त अ धक र न पण क य यन तस यत त थमस य य य य व द ययन व त तदन तर त शव द तप दत ष कम स अ धक र अन ठ न प य प र क य इ त वच य त त नण य मन य ण म व कम व धक र त ष म व ह अन ठ नस म य म त द व द न त द वत तर यभ व त, तय ग द न कम न ठ न श त च न त ष म धक र व द त न सव ण कम ण प यफलजनक य व त तय ग य धक र ण न पण त बह न स ण य त त न सव य वव चन य न न भ वत श न त अ म क भ व क वल तस य त न कम ण सम ज य य दय व यत त न चरण न स प दन न च उपक र भव त दश प ण म स य यज त वग क म इ य द व य रद स म वत यम त ग यस म ग यस ष ष डशस क र ण व श ट वण नम त सम ष म नव न ज वन स क र ण मह व क शम त इ यवण न यम त पर च सम ज य य दय स पत ऽ तप यत सम -क -घ यय न न प न ऽय स क रश द स यत य न कम ण स स क र आ मशर र यतर न ठ व हत य ज य ऽ तशय वश ष स क र आ मश य स क र य यत ह अश चभ व त म य दत कम न क य द त मह ष भ ग मत व यत प ष थ चत टय य स तय त म य दत नकम यव यम व क त य न एतदथ म मश प य स क र सम ष क त आव यकम पर च स क र ण स य व न चय वषय व म य यत मह ष ग तम यमत न स र ण अ टच व र शत स क र व न चत त स त गभ ध नम, प सवनम, स म त नयनम, ज तकम, न मकरणम, अ न शनम, च लम, उपनयनम, च व रव द त न, न नम, सहधम च रण स य ग, प चमह य न मन ठ नम, अ टक प व ण, वण, आ ह यण, च, आ वय ज, स तप कस थ, अ य य यम, अ नह म, दश प ण म स च त म य न, आ यण ट, न ढपश ब ध, स म ण इ त स तह वय स थ, अ न ट म, अ य न ट म, उ य, ष डश, व जप य, अ तर, आ त य म इ त स तस मय स थ एत च व र शत

52 स क र अ ट आ मग ण - दय सव भ त ष, श त, अनस य, अन य स म ग यम, अक प यम, अ प ह च त य य ऐत च व र शत स क र स त पर च अ ट आ मग ण न स त स मण ल क न ग छ त स य यम प न न त यथ य य जन य प व ऐत स क र तथ च ट आ मग ण स त स मण ल क ग छ त स य यम प न त यथ मह ष आ गरस न प च व श तस क र नग दत प च व श तस क र ण न म तकव ष कम सक न यभ द नच त व यम ह वल यन न म तक ष डश त सम व ह वस नक स त व यण य च स क र व ष क मत म सक प व ण तमश त न त व ष कम मह य त न य य स य व च नह व द त प र करग यस य ण त मह ष प र कर च य य दशस क र व य त त वव ह, गभ ध नम, प सवनम, स म त नयनम, ज तकम, न मकरणम, न मणम, अ न शनम, च ण करणम, उपनयनम, क श तम, सम वत नम य टस क र च य ष सम ष स क र ण स प दन जन न म य दय य भव त अ तसम स न द वच य त - वव हस क र - व श ट द य व य वहन वव ह ऽ त सव स प र चत स यन न स क र ण अ म स क र द व ग ह थ म र यत स क र ण न न प त प न प न प त च न त अ व टर हण करण - वष ऽ म सम न न म यत मवस य इम तम भ त ठ म य म क च भद सत करण ऽ मन गद धरभ य उ तम - क ल न च रवप व य ग ण रह समन न सज त य न म य व म ठ य ठ अ म भव म उ यत म दय क श क व त हन द न म य स य इव क च इम व टर त प षम य व टरवत ब म भल क य त ठ म अध क व पय प वश म य क चन म म म भद स त उप ण कत इ छ त म ऽ मन य वम त तम य दय यभ वम जन य य दय तद न भ वत श न त यद अ य दय य भ व य य प त न भव त पर पर भ वय त कम ण स प दन अ य दय भव त स यम वम तम- स त ट भ य य भ भ भ य तथ व च त म न व क ल न य क य ण त व वम ग ह थज वन क य णस प त भव द तदथ उ त रयमत वसम च न वत त वव ह- स क र ऽ प दय ल भन करण र त श वच र सम द य मन म - मम त त दय दध म मम च तमन च त त ऽ त मम व चम कमन ज ष व ज प त व नय न त म यम म य य य य न वसर गद धरमह दय तप दतम - मम त श व हत नयम द त तव दय मन दध म थ पय म क च मम च तमन मम च त न क ल त तव च तम त व च मम व च वचन एकमन

53 अ य भच र मन व तज ष व ट च त दर ण क व व व स च एव ज प तम य मदथ म स द यत म यथ नय न त नय जयत म य य पय ग व अ य दय य वत त प तप यय म य भ द म भव द त त पय य क र ण न न करण ऽ मन बह य द हरण न य त पर च सव ष म वण न न कत श यत 2- गभ ध नस क र - गभ ध नस क र ण ब जक ग भ क द ष च पशमय त ब जकद ष य ग भ कद ष य च भ व गभ गत शश प र भव त अन न व भ व ण व श न गत ज स त न त पर परय ग छ त द षय त शश म भव द तदथ स क र ऽय स प यत यत ह शश स यक प ण न भव त च त स क र य क कथ? 3- प सवनस क र - गभ थ शश व य व न भव द तदथ प सवनस क र यत क म प त च प थ क व स य द क मय त व य व य द त वक य नम भम यत स क र ण न न गभ थ शश बल वव त 4- स म त नयनस क र - अयम ज वत व उ ज व फ लन भव इ यन नम ण स क र ऽय स प यत अ नद श व यत औद बर दप जम ब न त भत अयम ज वत इ त म ण गभ थ शश उज व न भव द तदथ स म त नयन यत क र ण न न ज तकम स क र म धजनन य य कर त न मकरण न मण दक क व ष ठ म स अ न शनम इ यन न अ न शनस क र क त य ष ठम स न तर शर र य स यक वक स य अ न शन यत अ न य भ ण शर र य क त श भ भव द तदथ म न शनस क र भव त उपनयन दक न य भव य क त यम ग र सम प श थ ब लक य नयनम पनयनम त स क र ण न न बट मच र व तन म य कर त यथ - व य य न त ह म व य न यय स त मह य चय च म य यत तन म आच र वच र यवह र य श अ मन स क र द यत व य कथ यत? व य य मह व कम त ज वन? एत श ण सव ष म प र ग श य न दद त क क त यमक त य व इ त सव म वच य त क य दश य म ख क व भ ज त य दय वषय श यत अ यत - आय य र म ख भ त यश य द ण म ख य य म ख भ त त भ त य द म ख अथ त आय ष हतम न म ख भ त यशस हत द ण म ख य म छ - य म ख भ त त स य प यफल म छन उद म ख भ ज त प जय दशन न य म य व भ य न य प जन क व शय त त न प जन न बलम ज च न त अप जतम नम भय बलम ज च वन य त अ तभ जनमन र यमन य य च

54 भव त अज ण जनक व न र गमरणह त व त अ व य च वग ह त य ग द वर ध व त अप य मतरप य तप व त यथ - अन र यमन य यम व य च तभ जनम अप य ल क व व ट त म त प रवज य त क र ण न न स क र सम ज य य दय महत भ मक नव ह त त त यम त धम स म- इद न य मन म त-य व य म त भ त थ धम श व न ग ण त त सव क पस म व णस य त क व त धम स ण स क तव मय व श ट स म न आदर च त धम स ष तप दत सव धम स क र न क पत अ पत त तन य त य यथ समय य य त मह ष ब ध यन य मत ब ध यन म त - उप द ट धम तव दम त य न य य य म आप त ब ऽ प अथ त समय च रक न धम न य य य म इ थ धम स ण तन न म व धम ण य य न प ण स त धम स क र धम चत ष भ ग ष वभज त स धरणधम, वश षधम, अस ध रणधम आप म च त स ध रण धम द नतप य भ द न वध अथ द न- मद न-अभयद न च द न भव त अथ द न अथ य अ न दक य व द न यत मद न य स ब ध व य द न न सह व यत अभयद न भय त र ण क त द यम त तप ऽ प वध शर रतप म नसतप व तप च शर रतप त दक नयम दक च व यत म नसतप न मन श यत व तप न व ण श यत मनस व च कम ण श प त जन स म नय य भव त य य अ ट दशभ द भव त य य वध प कम य, उप सन य नय च व यत न यन म तकक य य म धद व धभ तभ द कम य ष वध त उप सन य नव वध नग ण प सन, सग ण प सन, अवत र प सन, ऋ ष पत द वत प सन, भ त त स र य प सन, म य ग प सन, हठय ग प सन, लयय ग प सन, र जय ग प सन च नय वध वणमनन न द य सनभ द न अ द नतप य न स कलन क त चत व श तभ द अभवन स वक दग ण य ग ण करण न वस त त व यत क र ण न न वच रण न सव ण धम ण सन तनधम ऽ- तभ त न स त सन तनधम य द व प सव ल कक य णकर वत त वश षधम यथ प ष य त प षधम तथ व न य क त न र धम ग ह थ य क त व तधम, स य स न क त नव तधम एवम व मण द न क त प थक -प थक धम य उ त स वश ष धम अस ध रणधम अस ध रणजन न क त धरण यम त न स ध रणमन य तद धक रण भव त आप म - वप द नप य ज व व म यम य ल ध च त प पम प म व न म व ऽऽचर त तद न स प पभ क भव त आ मर य आप म धम व न द ट धम य ल ण मन र व चक र-

55 ध त म दम ऽ त य श च म य न ह ध व य स यम ध दशक धम ल णम चत थ श वस म- श वश द य थ र ज भव त र व म पतव य रचन श वस य तप य वषय वत त भवन द नम ण य अ य मह व न त छ नम र ख ग णत य प र तन न य श वस ण म ययनमत व मह वप ण म त एतद त र त अ य ऽ प व वध वषय प र ह य व य त य ष मह व सव ष जन न क त स त य य वम यत प र ह य भ रत य स क त स त भव त च त न तशय त अत सम ज य य दय स क तस क तस र ण अव य भ व य त

56

57 सम ज य य दय प र ह य य वद नम ड. र मर जउप य य प र ह य वभ ग य ल लबह द रश र यस क त व य प ठम नवद हल -16 प र अ हत कर त यजम न य स प र हत त य भ व प र ह यम प र ह य यजम न य क य ण य च यत यजत म न म त यजम न अथ त स जन य म नप व क प व क च द व न यजन कर त यजम नस य व यत एत यजन यजम न य य दय य भव त सम ह सम ज त य पक भव त सम ज य य दय प र ह य व र भ वत श न त व द य ष व द ग न स स न श क प य करण न त छ द य तष च व द ग व ष क पन न व द ग प र ह य य प ट कर त क प व द व हत न कम ण म न प य णक पन श म प टम त यत व द व हत न कम ण श क पश म त य त य व न प ष स व व न इ त म ण यत यत य व न प ष एव व त त व व स ऽ त य कम क ड न हतम त यत ह कम ण क डम कम क डम त क ड न म म त ह कम ण म कम क ड स श भत तम व ध रम त प र ह य य म यत क पस ण च त व ध न तस म, ग यस म, धम स म श वस च त तस मण थव ण त न त नय ग न मब वण नम त व त म न तय ग न चलन ल त यदर यत यत ह इद न तन जन त श न स त य श तद न तन आसन तय ग द न क त अ धक र न पण क य यन तस यत त थमस य य य य व द ययन व त तदन तर त शव द तप दत ष कम स अ धक र अन ठ न प य प र क य इ त वच य त त नण य मन य ण म व कम व धक र त ष म व ह अन ठ नस म य म त द व द न त द वत तर यभ व त, तय ग द न कम न ठ न श त च न त ष म धक र व द त न सव ण कम ण प यफलजनक य व त तय ग य धक र ण न पण त बह न स ण य त त न सव य वव चन य न न भ वत श न त अ म क भ व क वल तस य त न कम ण सम ज य य दय व यत त न चरण न स प दन न च उपक र भव त दश प ण म स य यज त वग क म इ य द व य रद स म वत यम त ग यस म ग यस ष ष डशस क र ण व श ट वण नम त सम ष म नव न ज वन स क र ण मह व क शम त इ यवण न यम त पर च सम ज य य दय स पत ऽ तप यत सम -क -घ यय न न प न ऽय स क रश द स यत य न कम ण स स क र आ मशर र यतर न ठ व हत य ज य ऽ तशय वश ष स क र आ मश य स क र य यत ह

58 अश चभ व त म य दत कम न क य द त मह ष भ ग मत व यत प ष थ चत टय य स तय त म य दत नकम यव यम व क त य न एतदथ म मश प य स क र सम ष क त आव यकम पर च स क र ण स य व न चय वषय व म य यत मह ष ग तम यमत न स र ण अ टच व र शत स क र व न चत त स त गभ ध नम, प सवनम, स म त नयनम, ज तकम, न मकरणम, अ न शनम, च लम, उपनयनम, च व रव द त न, न नम, सहधम च रण स य ग, प चमह य न मन ठ नम, अ टक प व ण, वण, आ ह यण, च, आ वय ज, स तप कस थ, अ य य यम, अ नह म, दश प ण म स च त म य न, आ यण ट, न ढपश ब ध, स म ण इ त स तह वय स थ, अ न ट म, अ य न ट म, उ य, ष डश, व जप य, अ तर, आ त य म इ त स तस मय स थ एत च व र शत स क र अ ट आ मग ण - दय सव भ त ष, श त, अनस य, अन य स म ग यम, अक प यम, अ प ह च त य य ऐत च व र शत स क र स त पर च अ ट आ मग ण न स त स मण ल क न ग छ त स य यम प न न त यथ य य जन य प व ऐत स क र तथ च ट आ मग ण स त स मण ल क ग छ त स य यम प न त यथ मह ष आ गरस न प च व श तस क र नग दत प च व श तस क र ण न म तकव ष कम सक न यभ द नच त व यम ह वल यन न म तक ष डश त सम व ह वस नक स त व यण य च स क र व ष क मत म सक प व ण तमश त न त व ष कम मह य त न य य स य व च नह व द त प र करग यस य ण त मह ष प र कर च य य दशस क र व य त त वव ह, गभ ध नम, प सवनम, स म त नयनम, ज तकम, न मकरणम, न मणम, अ न शनम, च ण करणम, उपनयनम, क श तम, सम वत नम य टस क र च य ष सम ष स क र ण स प दन जन न म य दय य भव त अ तसम स न द वच य त - वव हस क र - व श ट द य व य वहन वव ह ऽ त सव स प र चत स यन न स क र ण अ म स क र द व ग ह थ म र यत स क र ण न न प त प न प न प त च न त अ व टर हण करण - वष ऽ म सम न न म यत मवस य इम तम भ त ठ म य म क च भद सत करण ऽ मन गद धरभ य उ तम - क ल न च रवप व य ग ण रह समन न सज त य न म य व म ठ य ठ अ म भव म उ यत म दय क श क व त हन द न म य स य इव क च इम व टर त प षम य व टरवत ब म भल क य त ठ म अध क व पय प वश म य क चन म म म भद स त उप ण कत इ छ त म ऽ मन य वम त तम य दय यभ वम जन य य दय तद न भ वत श न त यद अ य दय य भ व य य प त न भव त पर पर भ वय त कम ण स प दन अ य दय भव त स यम वम तम- स त ट भ य य भ भ भ य तथ व च त म न व क ल न य क य ण त व वम

59 ग ह थज वन क य णस प त भव द तदथ उ त रयमत वसम च न वत त वव ह- स क र ऽ प दय ल भन करण र त श वच र सम द य मन म - मम त त दय दध म मम च तमन च त त ऽ त मम व चम कमन ज ष व ज प त व नय न त म यम म य य य य न वसर गद धरमह दय तप दतम - मम त श व हत नयम द त तव दय मन दध म थ पय म क च मम च तमन मम च त न क ल त तव च तम त व च मम व च वचन एकमन अ य भच र मन व तज ष व ट च त दर ण क व व व स च एव ज प तम य मदथ म स द यत म यथ नय न त नय जयत म य य पय ग व अ य दय य वत त प तप यय म य भ द म भव द त त पय य क र ण न न करण ऽ मन बह य द हरण न य त पर च सव ष म वण न न कत श यत 2- गभ ध नस क र - गभ ध नस क र ण ब जक ग भ क द ष च पशमय त ब जकद ष य ग भ कद ष य च भ व गभ गत शश प र भव त अन न व भ व ण व श न गत ज स त न त पर परय ग छ त द षय त शश म भव द तदथ स क र ऽय स प यत यत ह शश स यक प ण न भव त च त स क र य क कथ? 3- प सवनस क र - गभ थ शश व य व न भव द तदथ प सवनस क र यत क म प त च प थ क व स य द क मय त व य व य द त वक य नम भम यत स क र ण न न गभ थ शश बल वव त 4- स म त नयनस क र - अयम ज वत व उ ज व फ लन भव इ यन नम ण स क र ऽय स प यत अ नद श व यत औद बर दप जम ब न त भत अयम ज वत इ त म ण गभ थ शश उज व न भव द तदथ स म त नयन यत क र ण न न ज तकम स क र म धजनन य य कर त न मकरण न मण दक क व ष ठ म स अ न शनम इ यन न अ न शनस क र क त य ष ठम स न तर शर र य स यक वक स य अ न शन यत अ न य भ ण शर र य क त श भ भव द तदथ म न शनस क र भव त उपनयन दक न य भव य क त यम ग र सम प श थ ब लक य नयनम पनयनम त स क र ण न न बट मच र व तन म य कर त यथ - व य य न त ह म व य न यय स त मह य चय च म य यत तन म आच र वच र यवह र य श अ मन स क र द यत व य कथ यत? व य य मह व कम त ज वन? एत श ण सव ष म प र ग श य न दद त क क त यमक त य व इ त सव म वच य त क य दश य म ख क व भ ज त य दय वषय श यत अ यत -

60 आय य र म ख भ त यश य द ण म ख य य म ख भ त त भ त य द म ख अथ त आय ष हतम न म ख भ त यशस हत द ण म ख य म छ - य म ख भ त त स य प यफल म छन उद म ख भ ज त प जय दशन न य म य व भ य न य प जन क व शय त त न प जन न बलम ज च न त अप जतम नम भय बलम ज च वन य त अ तभ जनमन र यमन य य च भव त अज ण जनक व न र गमरणह त व त अ व य च वग ह त य ग द वर ध व त अप य मतरप य तप व त यथ - अन र यमन य यम व य च तभ जनम अप य ल क व व ट त म त प रवज य त क र ण न न स क र सम ज य य दय महत भ मक नव ह त त त यम त धम स म- इद न य मन म त-य व य म त भ त थ धम श व न ग ण त त सव क पस म व णस य त क व त धम स ण स क तव मय व श ट स म न आदर च त धम स ष तप दत सव धम स क र न क पत अ पत त तन य त य यथ समय य य त मह ष ब ध यन य मत ब ध यन म त - उप द ट धम तव दम त य न य य य म आप त ब ऽ प अथ त समय च रक न धम न य य य म इ थ धम स ण तन न म व धम ण य य न प ण स त धम स क र धम चत ष भ ग ष वभज त स धरणधम, वश षधम, अस ध रणधम आप म च त स ध रण धम द नतप य भ द न वध अथ द न- मद न-अभयद न च द न भव त अथ द न अथ य अ न दक य व द न यत मद न य स ब ध व य द न न सह व यत अभयद न भय त र ण क त द यम त तप ऽ प वध शर रतप म नसतप व तप च शर रतप त दक नयम दक च व यत म नसतप न मन श यत व तप न व ण श यत मनस व च कम ण श प त जन स म नय य भव त य य अ ट दशभ द भव त य य वध प कम य, उप सन य नय च व यत न यन म तकक य य म धद व धभ तभ द कम य ष वध त उप सन य नव वध नग ण प सन, सग ण प सन, अवत र प सन, ऋ ष पत द वत प सन, भ त त स र य प सन, म य ग प सन, हठय ग प सन, लयय ग प सन, र जय ग प सन च नय वध वणमनन न द य सनभ द न अ द नतप य न स कलन क त चत व श तभ द अभवन स वक दग ण य ग ण करण न वस त त व यत क र ण न न वच रण न सव ण धम ण सन तनधम ऽ- तभ त न स त सन तनधम य द व प सव ल कक य णकर वत त

61 वश षधम यथ प ष य त प षधम तथ व न य क त न र धम ग ह थ य क त व तधम, स य स न क त नव तधम एवम व मण द न क त प थक -प थक धम य उ त स वश ष धम अस ध रणधम अस ध रणजन न क त धरण यम त न स ध रणमन य तद धक रण भव त आप म - वप द नप य ज व व म यम य ल ध च त प पम प म व न म व ऽऽचर त तद न स प पभ क भव त आ मर य आप म धम व न द ट धम य ल ण मन र व चक र- ध त म दम ऽ त य श च म य न ह ध व य स यम ध दशक धम ल णम चत थ श वस म- श वश द य थ र ज भव त र व म पतव य रचन श वस य तप य वषय वत त भवन द नम ण य अ य मह व न त छ नम र ख ग णत य प र तन न य श वस ण म ययनमत व मह वप ण म त एतद त र त अ य ऽ प व वध वषय प र ह य व य त य ष मह व सव ष जन न क त स त य य वम यत प र ह य भ रत य स क त स त भव त च त न तशय त अत सम ज य य दय स क तस क तस र ण अव य भ व य त स क तव मय य करण य व श ट ढम र मस वक झ श श, न य य करण च य ramsevak.jha@gmail.com व च { मन जगत तल {त वद ल भ म नवज म म नवज मल व प म स नम तर न प ष थ स( म म वव क च स घõ प घõव द ययनम तर ण भ वत मह त तद व त भगवत भ यक रपत ज लन - मण न न क रण म षडघõ व द { य य य च त व द म नवस क त म लभ त मह न य, परम वर प द ट व Â य च तद तम यज व द -

62 त वत व द न य व द न न य व स त श द न म य न य व म य ह न व श य श द न य श द न न य व त व द न म प न य वम तद त पत ज लन - न य श द न य ष श द ष क ट थ र वच ल{ भव ण भ वत यमन- प य पजन वक र भ तथ - पल ब ( न य य ग ण { भ{ व लत-आक शद श श द इ त अथ त व दक ल कक च सव श द न य श द थ स ब धन न यत म यन तद त भत ह रण - न य श द थ स ब ध त न त मह ष भ स ण मन त ण भ य ण च ण त भ श द य न य व स त आध नकय ग स क तव मय य करणश य व श यम य व यथ शर र न तद तप द यघõम तर ण स ख न व त ठत, तथ व व द ययनम प न स भव त व द घõम तर ण तथ च व द घõ न ष - श - य करण- छ द- य तष- न त-क प च त तथ च तम - छ द प द त व द य ह त क प {थप यत य तष मयन च न त म यत श ण त व द य म ख य करण म तम त म त स घõमध य व मल क मह यत भत ह रण - यथ शर र वयव ष धन घõ म ख मव व द घõ ष य करण धनम य करण व द य म ख वत त त आसÂ मण त य तपस म तम तप थम छ दस मघõ ह य करण ब ध अ प च - त व रमपवग य व मल न च क सतम प व सव व य न म व ध क शत य य त य प य त श द अन न त य प य करण थ क य यय त {य य करण श द श द न श सनम इ त य करण य { वथ न म अन श य त अस ध श द य व व य ब य त

63 इ यन श सनम, श द न मन श सनम, श द न श सन म त य प य करण थ क य यय त श द न श सन श द न प यत अत एव भगवत पत ज लन - अथ श द न श सनम इ त य करण य स य जन भ हतम य य प व य पद चत य धत य न प यत व न, व वच रण, व स त य, व ल ल भ च त तथ प ह न वच र थ कधत य न पÂ व य पद व यत स घõकम नपय य वच र व प व स य प त व न न ग त श यत य प य धयक य य करणश य स व क लक स व द शक च स घõकत न य त य न तप दन यत म उपप त व य एवम कलन य तथ ह- य प त द ल भ व म तम स व दतम - नर व द ल भ ल क व य त स द ल भ क व व द ल भ त य प त त स द ल भ श द य स ब त मक य तघ त मक य व न य करण य य वन न व स भव त न न वन त य य गम प क त न श न त क चदत य करणश भवत ह पय ग तद व तम - य य प बह न ध ष तथ { प पठप य करणम एव च मह भ य पत ज ल नग द त- एक श द स य त स ठ य त वग ल क च क मध भवत त व दम { प प फट य करण य न द शत त मह भ य - च व र श घõ ण य अ य प द व श ष स तह त स अ य ध ब( व षभ र रव त मह द व म य आ वव श मह भ य नग दतम - धन च व द घõ ष य करणम धन च क त य न पफलव न भवत त म य य न म य य जन न त न द ट न व य त त ष य प य धन एव सम व श भ वत मह त यद भल य पदम जय हरद त नग दतम - उप सन य य न न श य करण महत द पभ त सव स व य न यदव थतम

64 व यपद यक त भत हर ट म म छत जन न क त अक टल {थ Â स वत सरल श त च र जम ग व यत य करणश म ल कक य दय न श ल य न म व मव थत न स प न व र व स भव त ल भ त स प न थम पद थ पन धर य करणश मद भव त- इदम य पद थ न स( स प नपव ण म इय स म म ण न म ज न र जप( त आन दवधर न च य व नल णक रक य सम गत य स व न र त स र भ क थत इ य य य य य नगद त- व वद प यम त न यथ कथ चत व त त थम ह व व स व य करण य करणम ल व त सव व य न म भगव पत ज ल त ) व दम सम य व य करण न मतम पप दय त- स त मव ततउन प न त य ध र मनस व चम त अ सख य स य न ज नत भ ष ल म न हत व च अथ द ष द ग म म ग एकग य व वषय क प न त एत श य ज नत व वषय म त च व य करण एष व य करण न व च भ ल म न ह त भव त एवम - उत व प यÂ ददश व चम त व श वÂ श ण य न म उत व म त व वस ज यत प य उशत स व स अथ त अव य करण प यÂ प न व प य त श वÂ प न व श ण त यथ - वय सप म दक न व ज न म न च भ यम य वग छ म स न भ व त क त स न य सव स यत श यम एव व ग प व वद य करणश प रश लनपर य वम म न वव ण त यथ -क मयम न ज य प य स व स वम तम न वव ण त इ त वत म य व द व च य प तश लन म त श त त पल यत अत एव व त श यत यत - वन य करण य प र न भ ष य स क र न कद प स भव त वन स क र ण भ ष त स क त व न भव त अथ त स क त प र क त द षर हत भ ष स क तभ ष क यत अत व स क तव मय व श ट ढम य व व य करण त नतर ( ल प पद त स लप त- य करण य ट श प न द य शवप रवसत व यह म दभ य भ य व ज मन म य द मलक लल म य ल क सश क न ध मद धर मलमध रस ध व द न य दन भ

65 क म ज य य व य करणभ ण त भ त ण म प ण कण अ व य करणभ णत व श षण स प ण एव त त यचरण म य व य तय त प रकर लघ ढ रम रघ व शमह क य य मघõलम चरत क वक लग ण क लद स न श द थ जगत म त पत प णव ण त - व गथ वव स प त व गथ तप तय जगत पतर व द प व त परम वर क त व गथ स भÂ तय तप त य करण न व भवत त तदथ स टस प दक- य त प ण व त त श द मव द ह य करणदश न य सव व यत यन य भय य करण न मत मह भ य ब ज प ण क रत व यपद य ष त य य स अ य च प ल वत सत प पपफल पगम प ण प रणत म त यत यथ - त य द उद तमधर वम ;1/2/32 इ त स भ य यद त भगवत पत ज लन - य करण न म इयम तर व य अ तर व य पद न दश नम भ त त य त म य यथ -उ तरम म स न च तपर प व म म स त कम वब क त य यत उप नष द न म प य करणव ण त त प त व त न मक तन म प नव मय मकम व ज यत य य त वत {वब धय भव य व श दश य प अन द न न न य व ग स ट वय भ व आद व दमय द य यत सव व तय इ त शघ ढरभगव प द न ल खत ल क भत हर व यपद य य मघõलप यम - अन द न न म श दत व यद रम ववत त {थ भ व न य जगत यत इ त स वद त आलघ ढ रकवर ण द डन प प य न न न द श त { त- इदम ध तम क न ज य त भ वन यम य द श द नवय य तर स स र न द यत क च न क वल व द श ष च व य करणम पय य प त ल कय य म प स म यजन य य पय ग प य म त यथ ढ क च ग पवध थमत वनम लनमन पद प त च र त थ न य सम गत व य क क त य वम ढ व व त चत र च सख प छ त- आय त वनम ल ग हप तर ल सम य त झ ट य व स सख सघ ढ त न तय प रत एव म य सम य म य सम द त- मर स ख प ण नस व तष ध पर क य म

66 इ त एव क चत प रणयक म वद ष भ वन वरम भभ वक र व यम ण म ख व य भभ वक न प रत व भ यम व नव दय त- य य ष ठ चत थ च वह य च वह य च अह य य वत य य वत य य मह कथम इ त एव क चÂधर न नव त न य चम न य करण य क वल सम स करण न स म रय त- व व वग र प च ह म ग ह न यम यय भ व त प षकम धरय य न ह य बह ह इ त इ यलम त म त ल कव दय श ष च स क तव मय य करण य व श ट ढ स व क लक स व द शक च

67 Significance of the term Dhīra in the Upani adic Philosophy: SURJYA KAMAL BORAH Ph. D. Scholar, Special Centre for Sanskrit Studies Jawaharlal Nehru University Dh ra is a very significant term in Indian intellectual tradition. The derivation of dhīra (adjective) is- dhī+ra+ka i. Dhī means intelligent, who has understanding of good and bad. ii Ra means samudra or in the sense of courage, determined, etc. Thus, dhīra means one who is stable-minded, self-confident, courageous, self-determined, and intelligent; and who has patience together with a purified mind and heart, who is detached from sensual pleasures. iii In Gītā also, it is said- samadukhasukha dhīram (2.15); tulyapriyāpriyo dhīra (14.24). This connotation has a very significant presence in the Upani adic Philosophy. The significance comes in relation to the teachings of the Upani ads, i.e. the realization of Brahman. Upani adic philosophy is the philosophy of Self-realization. It says that one should know the Self which is identical with the ultimate reality or Brahman iv, and thereby one can become immortal and whose nature becomes full of bliss. But it is not possible to know or realize Brahman for everyone because it requires fulfilling some pre-conditions after which only, he becomes competent to be initiated and instructed by a guru. The spiritual journey is like walking in the sharp edge of a razor. v The weak cannot realize this atman. vi Yama says that even the devat s, living in svargaloka, previously doubted about the existence of tma after death; but they were not capable of knowing this Ultimate Truth. vii It means- the qualities, devat s keep, are not enough for being a knower of tm. When Yama says - caryo vakt ku alo sya labdh, caryo j t ku al nu i a viii, it is overstated that the knower as well as the teacher of brahmavidy are very rare to be found. So, the Upani ads have used the term dhīra to differentiate the ordinary people from the discussion of self-knowledge. Most of the principal Upani ads have used this term to designate the knower of Brahman. For example- dh r prety sm llok dam ta bhavanti (Kena Up ); Iti u rum dh r n m (I opani ad-10); Uddh sm dukthaviddh rasti hati (B hdāranyakopani ads-